Flisacy na Brdzie i Kanale Bydgoskim. Kiedyś woda tętniła życiem

Historia Bydgoszczy nierozerwalnie związana jest z historią żeglugi śródlądowej. Wiek XIX i XX to obraz rzeki, która tętniła życiem. Obraz zatrzymany w kadrze aparatu, utrwalony na kliszy fotograficznej lub płytce szklanej. Zachowany na starych zdjęciach i pocztówkach stanowi unikatową kolekcję, dokumentującą spławianie drewna, ilustrującą barki i wszelkiego rodzaju statki o napędzie łańcuchowym, parowce o napędzie śrubowym, boczno- i tylnokołowym, oraz spalinowe holowniki. Na zdjęciu z 1910 r. widok z mostu Staromiejskiego w kierunku wschodnim. Przesuwanie tratw w centrum Bydgoszczy. Na środku Brdy holownik parowy Ludwig Buchholz 1910 r.

Bydgoszcz była jednym wielkim portem drzewnym. To tu krzyżowały się drogi wodne (Brda, Kanał Bydgoski, Kanał Górnonotecki, Wisła), za pośrednictwem których do bydgoskich tartaków spławiano drewno z Borów Tucholskich, Wielkopolski i centralnej Polski. Brdyujście pełniło rolę portu tranzytowego, gdzie na spław Wisłą do Gdańska oczekiwały tratwy. Szczyt pracy flisaków w mieście przypada na okres II wojny światowej. Sukcesywnie, wraz z rozwojem transportu samochodowego i kolejowego, zawód flisaka wymierał. Wpływ na to miał również czas, jaki pokonywało drzewo spławiane rzeką. Mijało zazwyczaj kilka tygodni zanim znalazło się w tartaku. Na zdjęciu z końca XIX w. zestaw tratw po ześluzowaniu w Brdyujsciu.

Prezentowane fotografie pochodzą ze zbiorów Franciszka Manikowskiego, a także kustosza Muzeum Kanału Bydgoskiego Tomasza Izajasza, Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy i autora. Na zdjęciu: V śluza Kanału Bydgoskiego, prawdopodobnie początek XX w. Tratwy zacumowane do brzegu. Widać charakterystyczny szałas kryty słomą umocowaną do drewnianej konstrukcji za pomocą poprzecznych desek. Obok łódka z trzema osobami. Miejsce w niezmienionym stanie zachowało się do dziś razem z niewielką wysepką po prawej stronie kadru.

Zakole Brdy zwane współcześnie Młynówką. W głębi młyny Rothera. Zdjęcie wykonano prawdopodobnie pod koniec XIX w. Rzeka w ty miejscu pierwotnie było szersza. W głębi jaz, którego wody napędzały mechanizm młyna. Mieszkańcy chętnie wchodzili na tratwy, by uwiecznić to na fotografii.

Tratwy w porcie rzecznym ok. 1928 r. Widok z obecnego mostu Solidarności na Śluzę Miejską przy ul. Marcinkowskiego. Widać stocznię remontową i Garbarnię Buchholza. Ta została założona w 1845 r. Od 1999 r. w jedynym zachowanym budynku dawnej willi Ludwika Buchholza mieści się siedziba Wyższej Szkoły Gospodarki. Poniżej to samo miejsce z nieco innej perspektywy na zdjęciu z początku XX w.

ARCHIWUM

Typowa tratwa składała się zazwyczaj z około 10 nieokorowanych pni ułożonych wzdłuż obok siebie i połączonych poprzecznymi pniami o mniejszej średnicy w liczbie minimum trzech sztuk. Całość utrzymywana była przy pomocy lin. Tratwy spławiono po kilka zestawów. Spław odbywał się w okresie wiosenno-letnim. Ponieważ mógł trwać nawet kilka tygodni, flisacy mieszkali na tratwach chroniąc się przed wiatrem i deszcze w drewnianych szałasach krytych trawą lub słomą. Spali na siennikach ułożonych wewnątrz. Do utrzymywania kierunku i odległości od brzegów służyły długie drewniane tyczki. Na zdjęciu: siedem zestawów tratw po śluzowaniu. Widok z mostu w kierunku północnym na dolne wrota śluzy miejskiej. Początek XX w.

Port rzeczny i tartak nad Brdą ok. 1910 r. Dziś to teren po zburzonym basenie Astorii. Na pierwszym planie bale drewniane gotowe do przerobu. Po prawej stronie widoczny komin zachowany do dziś przy ul. Królowej Jadwigi. W głębi zabudowania browaru Otto Leue przy obecnej ul. Unii Lubelskiej. W głębi widać wieżę kościoła Zbawiciela przy ul. Warszawskiej.

Ten sam odcinek Brdy co na poprzedniej fotografii. Widok na Brdę od strony obecnego mostu Królowej Jadwigi. Przełom XIX i XX w. Napis na planszy brzmi: "Obrót drewnem, torfem, węglem i transport drewna Ferdynand Nakunst". Po prawej stronie widoczny skład drewna i tartak na terenie niedawno rozebranej hali sportowej i basenu Astorii. Tratwy zacumowane po prawej i lewej tronie rzeki.

Prawdopodobnie 1897 r., podpis pod zdjęciem brzmi: "Bydgoszcz: widok z mostu kolejowego'. Po prawej stronie łaźnia miejska w formie drewnianego budynku na palach. Pod kopertowym dachem znajduje się napis: "Łaźnia dla kobiet i mężczyzn F.Volst'. Na tym krótkim odcinku Brdy znajdowały się dwie łaźnie. Ta położona poniżej mostów kolejowych była przeznaczona prawdopodobnie dla zamożniejszej części mieszkańców - wystarczy porównać architekturę budowli i jakość wykonania. Prawdopodobnie obie były koedukacyjne. Po lewej stronie w zakolu rzeki przycumowane tratwy. W głębi za zakrętem znajdował się jeden z największych tartaków w Bydgoszczy, nie jest widoczny na zdjęciu. Po lewej stronie wejście do portu drzewnego. Nad nim charakterystyczna drewniana kładka.

II śluza Kanału Bydgoskiego przy ul. Grottgera. Flisacy w czasie napełniania jej wodą. Widok w kierunku zachodnim. Po prawej budynki obsługi, po lewej lampa gazowa. Śluzy oświetlone były latarniami z czterech stron. W kadrze widoczne trzy lampy. Początek XX w.

Unikatowy kadr wykonany w 1905 w r. Holownik łańcuchowy Kettenschiff Bydgoskiego Towarzystwa Żeglugi Holowniczej Spółki Akcyjnej ciągnie zestaw kilkudziesięciu tratw w górę rzeki. Zdjęcie wykonane z mostu nad Brdą przy ul. Spornej. Widok w kierunku wschodnim. W głębi po lewej stronie wejście do portu Żeglugi Bydgoskiej, na brzegu widać zabudowania portowe. Widać też naciągnięty łańcuch holownika powyżej dziobu. Łańcuch był ułożony na dnie rzeki i poprzez koła napędowe umieszczone na środku jednostki ta, przez bęben, nawijała je i pozostawiała ponownie w rzece za burtą. Nie jest znana dokładna trasa kursów tych holowników. Kursowały od Brdyujścia prawdopodobnie aż do centrum Bydgoszczy.

Kolejny unikatowy kadr wykonany na przełomie XIX i XX w. Holownik łańcuchowy Kettenschiff II Bydgoskiego Towarzystwa Żeglugi Holowniczej Spółki Akcyjnej. Widok poniżej mostu przy ul. Spornej w kierunku wschodnim. Jednostka o napędzie parowym holuje zestaw tratw w górę Brdy. Na pierwszym planie powyżej dziobu charakterystyczny łańcuch wciągany przez specjalnie prowadnice na mechanizm obrotowy.

Śluza nr 1 w Brdyujściu. Flisacy spławiają drewno w kierunku Wisły. Przełom XIX i XX w.

Holownik Neptun ciągnie zestaw kilkudziesięciu tratw w górę Brdy do Śluzy Miejskiej. Widok z jazu przy ul. Mennica w kierunku pruskich magazynów. W tym miejscu stoi teraz Opera Nova. Zakole Brdy w późniejszym okresie zostało poszerzone, by ułatwić żeglugę. Na tratwach flisacy utrzymujący kierunek holowanego zestawu. Zdjęcie wykonano ok. 1920 r.

Tratwy w awanporcie dolnym poniżej dolnych wrót śluzy trapezowej w Bydgoszczy. Początek XX w.

Na zdjęciu poniżej z tego samego okresu to samo miejsce, widok w kierunku północnym z wysokości mostu przez Brdę. Na tratwie widać charakterystyczny szałas - miejsce schronienia flisaków.

ARCHIWUM

Kilkaset tratw w awanporcie dolnym poniżej śluzy Brdyujście. 1920 r.

Bromberger Schleppschiffahrt A.G. Stocznia remontowa przy ul. Spornej. Na pierwszym planie tratwy. Początek XX w.

Tratwy na Brdzie w centrum miasta. Widok w kierunku południowym z mostu nad Brdą. Po lewej pruskie magazyny wojskowe. Zdjęcie wykonane miedzy 1939 a 1945 r.

Flisacy na Kanale Bydgoskim przy III śluzie. 1916 r.

V śluza Kanału Bydgoskiego, 1904 r. Widok w kierunku zachodnim. Dolne wrota są otwarte. Barka berlinka wpływa do komory śluzy. Obok prawdopodobnie maszt do flagi. Na pierwszym planie tratwy flisaków. Śluza razem z kładką i granitowymi słupkami zachowała się do dziś. Poniżej to samo miejsce.

ARCHIWUM

Tratwy u wejścia do portu przeładunkowego Bydgoskiego Towarzystwa Żeglugi Holowniczej Spółki Akcyjnej. 1907 r.

Prawdopodobnie jedyne zdjęcie pierwotnych drewnianych śluz na Kanale Bydgoskim. Wewnątrz tratwy. Lokalizacja nieznana, prawdopodobnie koniec XIX w.

III śluza Kanału Bydgoskiego. Flisacy tuż po wyjściu ze śluzy. Widać dwa charakterystyczne szałasy na zestawie tratw. Widok w kierunku zachodnim, okolice obecnego ronda Grunwaldzkiego. Zdjęcie wykonano na początku XX w. z nieistniejącego mostu kamiennego Władysława IV. Po lewej tramwaj.

Okolice III śluzy Kanału Bydgoskiego. Budynek na pierwszym planie i drugi z charakterystyczną wieżą są zachowane do dziś przy ul. Nakielskiej. Widoczny tramwaj między drzewami jeździ prawie w tym samym miejscu. Charakterystyczne granitowe słupki połączone metalowymi balustradami umieszczone były wzdłuż kanału. Oddzielały chodnik od wody. Kilka z nich zachowało się do teraz przy kolejnej IV śluzie. Przy południowym brzegu przycumowane tratwy. Na tratwach schronienie dla flisaka w formie drewnianego szałasu krytego słomą. Początek XX w.

Kanał Bydgoski poza miastem, 1903 r. Lokalizacja nieznana. Tratwy w głębi kadru.

Tratwy na Brdzie w 1968 r. To prawdopodobnie jedno z ostatnich zdjęć ilustrujących spław drewna w centrum Bydgoszczy.

Tratwy przy moście Staromiejskim w miejscu, gdzie teraz stoi rzeźba Flisaka. Na tratwie flisak spławiający 12 zestawów tratw. 1962 r. Autorem fotografii jest B. Woźmiński. To też prawdopodobnie jedno z ostatnich zdjęć ilustrujących spław drewna w centrum Bydgoszczy.

Współcześnie drzewo moczy się w Brdzie na tyłach Bydgoskich Zakładów Sklejek Sklejka Multi przy ul. Fordońskiej. W procesie technologicznym jest zraszane w formie pryzm na lądzie lub właśnie moczone w rzece w formie zbudowanych tratw.

MACIEJ KULESZA