Bydgoskie miejsca Solidarności. Mamy jedno nowe?

Zaczniemy od tych najbardziej oczywistych miejsc. Stary Rynek - to tutaj 3 maja 1981 roku odprawiona została msza święta za Ojczyznę. Sprawował ją biskup Jan Michalski. Odprawiona na frontonie biblioteki eucharystia zgromadziła na placu rynku ponad 100 tys. osób. Lektorem był Daniel Olbrychski. Była to największa wolnościowa manifestacja w mieście: nigdy przedtem ani nigdy później nie zgromadziło się tyle osób w jednym miejscu, by zademonstrować przywiązanie do "Solidarności". Nie licząc późniejszej wizyty Papieża, było to też bodaj największe skupienie bydgoszczan w jednym miejscu. Dzisiaj uczestnicy tego niezwykłego wolnościowego święta mówią, że ta msza dała im siły do dalszej walki z uciążliwym systemem, a słowa biskupa Michalskiego tchnęły nową nadzieję w zmęczone i zrezygnowane częściowo społeczeństwo.

W1984 roku odbywały się wybory do Rad Narodowych. "Solidarność" wzywała do ich bojkotu: chodziło o to, by z jednej strony nie dać władzy mandatu poparcia; z drugiej szło o uwolnienie więźniów politycznych (m.in. Jana Rulewskiego, Adama Michnika, Andrzeja Gwiazdy, Władysława Frasyniuka, Jerzego Kropiwnickiego i innych). Związek nawoływał do tego na rozmaite sposoby. Na najoryginalniejszy chyba wpadli związkowcy w Bydgoszczy. W dzień wyborów, 17 czerwca, wypuścili na plac Wolności świnię, która miała na boku wypisane "Idę do wyborów". Biednego zwierzaka gonił cały oddział ZOMO. Świnia była jednak szybsza: z placu Wolności uciekła zomowcom aż na Śniadeckich i dopiero tam wpadła w zasadzkę: została skrępowana siatką. Te cząstkowe akcje robione w całej Polsce dały efekt: wybory miały najniższą frekwencję w historii PRL.

Tą ulicą 1 maja 1983 roku przeszedł antypochód pierwszomajowy. Tak jak 1 maja w poprzednim roku, "Solidarność" w wielu miastach Polski organizowała podobne przemarsze, aby dać wyraz dezaprobacie dla oficjalnych pierwszomajowych pochodów. Jak wiadomo - organizowała je komunistyczna władza, spędzając młodzież ze szkół i pracowników miejscowych zakładów, wręczając im transparenty i wymagając bezwzględnie obecności. Pierwszego dnia maja 1983 roku ulicą Markwarta przeszło kilka tysięcy osób. Milicja nie interweniowała, ale w tłumie można było dopatrzyć się kilkunastu tajniaków.

Wczasach "Solidarności" (głównie w stanie wojennym, ale i po nim także) to właśnie tutaj trafiali więźniowie polityczni. Z początku - na 48 godzin, ale często na tym się nie kończyło. Sformułowanie "być na Poniatowskich" funkcjonowało w Podziemiu i było zupełnie czytelne: oznaczało aresztowanie osoby, do której się odnosiło. Dzisiaj na Poniatowskiego istnieje Komenda Wojewódzka Policji. Mieści się w tych samych pomieszczeniach co niechlubna poprzedniczka. Byli opozycjoniści wspominają: tam trafiało się tymczasowo, ale było niemal pewne, że po dwóch dobach zostanie się przewiezionym stamtąd na Wały Jagiellońskie do aresztu, gdzie można było spędzić - i spędzało się najczęściej - znacznie więcej czasu. Obie te "instytucje" uzupełniały się wzajemnie i obie budziły w niektórych działaczach bydgoskiej "Solidarności" głęboki lęk.

Na co dzień i oficjalnie - mieszkanie znanego bydgoskiego plastyka Jerzego Puciaty. Dwukrotnie jednak lokal ten był miejscem, skąd nadawało nielegalne Radio "Solidarność". Co to była za rozgłośnia? Jednym z istotnych filarów władzy komunistów w PRL-u był monopol informacyjny. Nad tym, aby ogół ludności znał wyłącznie jedną - poprawną wersję wydarzeń, czuwał utworzony w 1946 r. Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. 12 kwietnia 1982 r. o godzinie 21 mieszkańcy Warszawy usłyszeli z odbiorników radiowych: "Tu Radio "Solidarność". To była pierwsza audycja podziemnego radia, wyemitowana na falach UKF; trwała osiem i pół minuty. Od tego momentu podziemne radiostacje "Solidarności" wyrastały jak grzyby po deszczu w całym kraju. Trzynasta, ostatnia audycja RS z terenu Bydgoszczy, została nadana z mieszkania Puciaty w 1984 roku. Złamano przy tym podstawową zasadę konspiry i wyemitowano ją po raz drugi z tego samego miejsca. Bezpieka oszalała. Nad dzielnicą, gdzie mieszka Puciata, krążyły helikoptery milicyjne, po ulicach jeździły specjalne samochody. Wszyscy starali się namierzyć sygnał radiostacji. Ulicę Przodowników Pracy patrolowało niemal 300 milicjantów. I wreszcie namierzyli, ale krótką audycję i tak udało się nadać.

Na nabrzeże Brdy przy ówczesnej ul. Marchlewskiego 21 marca 1981, w sobotę przyszły tłumy bydgoszczan. Wszyscy chcieli posłuchać Lecha Wałęsy, ówczesnego przewodniczącego Komisji Krajowej NSZZ "Solidarność", który przybył do Bydgoszczy krótko po pobiciu bydgoskich działaczy (19 marca). Wałęsa przemawiał długo i - jak to zwykle on - porwał tłumy bez reszty. Szacuje się, że słuchało go wówczas blisko 10 tysięcy ludzi. Ludźmi oblepione było nie tylko całe nabrzeże, ale i pobliski most. Mimo takiego nawału słuchaczy, udało się utrzymać niemal idealny spokój i porządek.

To tutaj trafiali pobici związkowcy po słynnych wydarzeniach marcowych 1981 roku. Tutaj leżał ciężko pobity Jan Rulewski, tu też przebywali Michał Bartoszcze i Mariusz Łabentowicz. Ale to byli ci najbardziej znani. W szpitalu znaleźli się też i inni poszkodowani. Przez kilkanaście dni szpital był miejscem swoistych pielgrzymek: ludzie "Solidarności" z całej Polski przyjeżdżali, by na własne oczy przekonać się o brutalności systemu. Władza była tak stropiona zaistniałą sytuacją, że nawet specjalnie nie reagowała na te - swego rodzaju przecież - demonstracje solidarnościowe.

To właśnie w tej hali 3 lipca 1981 rozpoczęło się trzydniowe pierwsze walne zebranie delegatów NSZZ "Solidarność" regionu bydgoskiego. Najważniejszym punktem obrad były wybory władz regionu bydgoskiego. Kandydatami do zarządu regionu byli wówczas: Marian Fundament, Bogdan Guść, Danuta Bieniaszewska, Mariusz Łabentowicz, Andrzej Cierzniakowski i Janusz Schetyna. Ale do tej hali też przyjechał we wrześniu 1980 roku Lech Wałęsa, by spotkać się z tutejszymi związkowcami. Był to pierwszy oficjalny wyjazd przewodniczącego międzyzakładowego komitetu strajkowego w Gdańsku.

W obydwu tych miejscach funkcjonowały w stanie wojennym nielegalne, podziemne drukarnie "Solidarności". To tam wydawane były znaczki-cegiełki. Zyski z ich sprzedaży przeznaczono w całości na pomoc dla internowanych i ukrywających się działaczy "S" oraz ich rodzin. Tam również przygotowywano rysunki satyryczne, wycelowane w ustrój, broszury i książki, które nie miały żadnych szans na ukazanie się w normalnym obiegu. Pod pierwszym adresem mieściło się mieszkanie prywatne. Drugi natomiast - plebania - owiany był legendą. Mówiło się, że niektóre druki powstają na cmentarzu (brało się to stąd, iż plebania mieściła się bezpośrednio na terenie cmentarza). Naprawdę maszyny drukarni "Biały Orzeł" pracowały w budynku, w którym mieszkał ksiądz Tadeusz Dzięgiel, ale wielu wyobraźnia podpowiadała, że powielacze działają w jakichś podcmentarnych katakumbach

To właśnie w tym hotelu, na drugim piętrze działała przez pewien czas redakcja "Wolnych Związków" - legendarnego pisma Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność" z terenu Bydgoszczy. Pierwsze numery "Wolnych Związków" zostały wydane w 1980 roku. Gazeta ukazywała się nieregularnie. Pisywał w niej m. in. Stefan Pastuszewski.

W1981 roku "Solidarność" z Zachemu postanowiła w sposób nietuzinkowy oddać hołd wszystkim tym swoim kolegom, którzy zginęli w czasie pracy. Postanowiono postawić ku ich czci specjalny krzyż, na którym znaleźć się miały wszystkie nazwiska nieżyjących. Nie chodziło o nic nadzwyczajnego: na pomniku miały się znaleźć personalia osób, które nie działały w "Solidarności" i nie zostały zabite przez milicję. Po prostu - zginęły jak robotnicy w miejscu pracy. Mimo to władze stawiały długi i zaciekły opór przeciwko wystawieniu takiego monumentu, przeczuwając (i słusznie, jak czas pokazał), iż stanie się on miejscem solidarnościowych demonstracji. Z drugiej strony chodziło o to, że w socjalistycznych zakładach pracy niechętnie przyznawano się do wypadków. W końcu jednak krzyż stanął i stoi do dzisiaj.

Można powiedzieć, że tu narodziła się bydgoska "Solidarność"; to jeden z najważniejszych punktów na naszej mapie. Tutaj pracował inżynier mechanik Jan Rulewski - najsłynniejsza postać bydgoskich niezależnych związków zawodowych, pobity potem w słynnej prowokacji bydgoskiej. Z tego zakładu pochodzi też inny wybitny działacz solidarnościowy - Antoni Tokarczuk. Rulewski był w 1980 roku delegowany na zjazd Regionu Bydgoskiego "Solidarności" właśnie z "Rometu"; wówczas też po raz pierwszy został wybrany na przewodniczącego tegoż Regionu.

Pierwsza siedziba chłopskiej "Solidarności". 16 marca 1981 r. o godz. 7.30 chłopscy działacze "S" rozpoczęli okupację budynku Wojewódzkiego Komitetu Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Domagali się rejestracji "S" Rolników Indywidualnych. Chłopów popierała tutejsza Międzyzakładowa Komisja Założycielska NSZZ "Solidarność". Stanisław Lewandowski, członek zarządu regionu bydgoskiego NSZZ "Solidarność", z Mariuszem Łabentowiczem spali w gmachu Stronnictwa wraz ze strajkującymi. Przywódcami strajku chłopskiego byli: Stefan Pastuszewski, Witold Hatka, Roman, Michał i Piotr Bartoszcze. Na ścianie sali obrad już wówczas wisiał tekst "Roty" - do dzisiaj nieoficjalny hymn chłopów polskich. Od jego odśpiewania zaczynały się i kończyły wszystkie zebrania strajkujących. Po kilkunastu dniach od wybuchu strajku na gmachu WK ZSL pojawiły się transparenty z napisami "Żądamy ukarania winnych" (w domyśle wydarzeń bydgoskich) i "Czekamy" (na rejestrację NSZZ Rolników Indywidualnych). Po 19 marca na gmachu pojawiły się także napisy z żądaniem ukarania odpowiedzialnych za wydarzenia bydgoskie.

To właśnie w kościele przy pl. Kościeleckich bydgoszczanie gromadzili się na słynnych "trzynastkach" (trzynastego dnia każdego miesiąca mieszkańcy naszego miasta modlili się za Ojczyznę). Było to jedno z centrów życia opozycji w grodzie nad Brdą. W latach stanu wojennego kościół Jezuitów był zaciekle inwigilowany przez komunistyczną bezpiekę. Nic dziwnego: to tutaj właśnie było miejsce kontaktów środowisk opozycyjnych. Poza tym - a może przede wszystkim - bydgoscy jezuici byli opiekunami duchowymi ludzi demonstrujących niezgodę na działania władz.

W latach 1980-81 mieścił się tu (wtedy przy ul. Marchlewskiego) Międzyzakładowy Komitet Założycielski, a następnie Zarząd Regionu Bydgoskiego NSZZ "Solidarność". Pierwsza bydgoska siedziba związku została splądrowana przez SB 13 grudnia 1981 i zamknięta. W marcu 2005 roku, aby upamiętnić ważkość tego miejsca, umieszczono na niej tablicę z mottem "S": "Prawda, Godność, Sprawiedliwość".

Kościół (dziś przy ul. ks. Popiełuszki) to symbol i legenda dla związkowców i całej Polski. To w tej świątyni bowiem 19 października ksiądz Jerzy odprawił ostatnią w swoim życiu mszę św. Kapłan przybył do Bydgoszczy na zaproszenie powstałego w stanie wojennym Duszpasterstwa Ludzi Pracy. Po odprawieniu mszy o 18 i odmówieniu różańca, ks. Popiełuszko udał się w drogę do Warszawy. Dla ruchu niepodległościowego niezwykle ważne są słowa, które ks. Jerzy wypowiedział w czasie rozważań różańcowych; wpisały się one już w historię tej tragicznej nocy: "Wam bowiem z łaski dane jest dla Chrystusa: nie tylko w Niego wierzyć, ale i dla Niego cierpieć". (FLP 1,29). Msza przeszła do historii jako symbol walki o wolną Polskę.

Pod presją związkowców 5 marca 1981 roku, prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej zdecydowało, że na najbliższą sesję zaproszona zostanie delegacja Międzyzakładowej Komisji Założycielskiej NSZZ "Solidarność" na debaty o sytuacji rolników indywidualnych. Wizyta opozycji - 19 marca - zakończyła się jednak brutalną interwencją milicji. Zajście to - najsłynniejsze z bydgoskich walk o niepodległość - przeszło do historii pod nazwą "wydarzeń bydgoskich". Sesja rozpoczęła się o 10. Z Janem Rulewskim przyszło ok. 35 osób. Niespodziewanie w czasie posiedzenia rady jej przewodniczący Edward Beger zamknął sesję. Na wezwanie Rulewskiego przybyły na sesję duże grupy z zakładów. O 19 milicja oświadczyła, że wobec zakłóceń porządku żąda opuszczenia budynku, a gdy nie nastąpiło, ruszyła z pałkami na działaczy "S". Ciężko pobitych Jana Rulewskiego, Michała Bartoszcze i Mariusza Łabentowicza przewieziono do szpitala. Aby upamiętnić te wydarzenia, kilka lat temu przed Urzędem Wojewódzkim ustawiono obelisk - podłużny kamień, który bydgoszczanie niemal od razu ochrzcili "zębem Rulewskiego".

To tutaj w najtrudniejszych czasach walki z komuną mieściła się siedziba Prymasowskiego Komitetu Pomocy Osobom Uwięzionym i ich Rodzinom. Jego przewodniczącym był Stefan Pastuszewski. Pomoc, jaką komitet dawał walczącym opozycjonistom, jest nie do przecenienia. Działający przy Bazylice ludzie organizowali i wysyłali paczki dla więźniów politycznych. Ale także wozili rodziny internowanych na spotkania z nimi, wspomagali je finansowo i rzeczowo. Wszystko na własny koszt. Komitet działał od 1982 do 1986 r.

To miejsce największych cyklicznych masowych protestów w ostatnich latach. Tu regularnie część bydgoszczan spotykała się, dzień w dzień, broniąc niezawisłości sądów. Większości z nich bliskie są hasła, które na sztandarach wypisane miała niegdyś "S" - wolności, równości i demokracji. Z protestującymi była legenda "Solidarności" - Jan Rulewski. Czy plac pod pomnikiem króla można zaliczyć już w poczet miejsc pokrewnie związanych z dawnymi ideami związku? Według nas - tak.