Spacer szlakiem Raszewskiego. Poznaj bydgoską Abisynię i Gdynię

Abisynia - to pierwsze z 300 haseł w 'Pamiętniku gapia'. Co to takiego? 'Tak powszechnie nazywano drewniane baraki położone na ul. Dwernickiego za Szkołą Podchorążych. Większość, w liczbie siedemnastu, zbudowali Niemcy podczas I wojny światowej; mieścił się tam wtedy obóz jeńców wojennych (i lazaret) - pisze Raszewski. - Po 1920 wzniesiono jeszcze dwa. Ogółem było ich zatem dziewiętnaście. Za moich czasów ulokowano na Dwernickiego pewną liczbę bezrobotnych z rodzinami. Ludzie ci nie byli w stanie płacić czynszu za żadne inne mieszkanie. Ogółem mieszkało tam około 400 rodzin, mniej więcej po 20 na barak. Większość trafiła tam w roku 1935. Stąd pewno przylgnęła do baraków nazwa Abisynii, która skojarzyła się ludowi z uciskaną biedotą. (Właśnie zaczął się podbój Abisynii przez Włochów.) Było to siedlisko nędzy, brudu, demoralizacji, buntu przeciw wszystkiemu, co dokoła syte i dostatnio ubrane. Nie należało zanadto się zbliżać do Abisynii -  można było dostać kamieniem. Dla władz miejskich i lepiej sytuowanych mieszkańców Abisynia była wyrzutem sumienia. Przez cały czas trwały też za mojej pamięci różne 'akcje' mające na celu polepszenie losu rodzin zamieszkałych w barakach. Zbierano pieniądze i dary w naturze, dożywiano dzieci. Także u nas jadała obiady dziewczynka z 'baraków'. Jej ojciec grywał na trąbie po podwórkach. Pamiętam, z jaką miłością i podziwem o nim mówiła.

Dalej opisuje, co się z barakami stało: 'W 1936 miasto B. zaczęło budować swoim kosztem domy dla najbiedniejszych na Zimnych Wodach, pomiędzy Toruńską a Smoleńską. Ogółem miało stanąć 20 domów, dla 12 rodzin każdy. Abisynię postanowiono zburzyć, a na jej miejscu założyć targ z myślą o nowo powstającym Osiedlu Gdańskim. Zakończenie akcji planowano na rok 1937. W rzeczywistości wykończono i zasiedlono tylko część nowego osiedla jesienią 1937. Tegoż roku zaczęła się rozbiórka Abisynii. Jednakże cała akcja nie była jeszcze zakończona w chwili wybuchu wojny. Zdaje mi się, że dopiero podczas okupacji rozebrano resztę starych baraków'.

Areszt. Opowieść o bydgoskim areszcie Raszewski rozpoczyna tak: 'Starzy bydgoszczanie wspominali jeszcze za moich czasów areszt na ul. Zielonej. W latach międzywojennych był już jednak gdzie indziej, na Wałach Jagiellońskich nr 8. Jesienią 1940, gdy do tego aresztu trafiłem, ulica nazywała się Grosse-Bergstrasse. W samej rzeczy biegła u podnóża wysokich wzgórz osłaniających miasto od południa. Areszt znajdował się tam między więzieniem a willą prezydenta miasta. Był przerobiony z browaru na użytek Policji Państwowej, która zamykała w nim chwilowo zatrzymanych i tych, których wolno jej było przetrzymywać w śledztwie na mocy sankcji prokuratorskich. Miał przy ulicy wartownię. W zachodniej elewacji było wyjście na dziedziniec, oddzielone wysokim murem od podwórza więzienia. Po stronie wschodniej był ogród, zwany ?ogrodem Barciszewskiego' (choć od posesji prezydenta Barciszewskiego terytorium aresztu też było odgrodzone wysokim murem).'

Raszewski sam był więziony w areszcie. 'Siedziałem od kwietnia 1940, całą wiosnę i całe lato spędziłem jednak w suterenie głównego budynku Gestapo na Poniatowskiego 5 (po niemiecku Flossstrasse) - wspomina. -  Była nas tam duża gromada zatrzymanych, jedni w śledztwie, inni po zakończeniu śledztwa, bezterminowo aresztowani na mocy Schutzhaftbefehl. W jesieni wszystkich nas przewieziono na Wały Jagiellońskie i odtąd tam się znajdował areszt Gestapo. Na przesłuchy dowożono ludzi samochodami, pomieszczenia na Poniatowskiego przywrócono chyba ich dawniejszym funkcjom, biurowym. W każdym razie nie słyszałem, żeby później ktoś bywał dłużej tam przetrzymywany. Nowi trafiali od razu do nas, na Wały Jagiellońskie. I do nas też wracali ludzie z przesłuchów.'

Autobusy. 'Podlegały temu samemu przedsiębiorstwu co i tramwaje. Pojawiły się w 1936 - pisze Raszewski. - Były to wozy marki Polski Fiat, szesnastomiejscowe, o wyposażeniu wykonanym u nas, w B. Pomalowano je na niebiesko. Pierwsza linia prowadziła z dworca B. Główna Warszawską, Sobieskiego, Hetmańską, Świętojańską, Gdańską do Szkoły Podchorążych. Bilet kosztował 20 groszy. Na tramwaj można było przesiadać się bez dopłaty'.

Druga linia ruszyła rok później. Zaczynała się na pl. Kościeleckich przy dworcu 'autobusów międzymiastowych' i docierała do Spornej. Potem powstała linia nr 3 na trasie Brzozowa - Wały Jagiellońskie - Żwirki i Wigury. Tyle samo linii tramwajowych kursowało w 1937 r. w mieście.

'W 1943 Niemcy zaprowadzili miejską komunikację autobusową od nowa zaopatrując miasto w pięć autobusów marki Büssing NAG - opowiada Raszewski. - Przybyły one do nas z Elbląga w początku maja, kursowały od 16 V 1943. Przez Niemców zwane Trambusse. Nosy miały prosto ścięte. Napęd na gaz świetlny. Zbiornik gazu - bardzo duży. Podwoiło to wysokość karoserii i upodobniło je do londyńskiego piętrusa. Wóz był zwrotny, ale pod drzewami, których u nas dużo rosło, musiał się ostrożnie przemykać. Czasem słychać było jak gałęzie szorują po dachu. Jeszcze trzy zalety tego autobusu: był nisko zawieszony, doskonale resorowany i chodził bardzo cicho (czego nie można było powiedzieć o naszych tramwajach). Z tyłu miał obszerny pomost dla pasażerów. Stąd 'przed stanowiskiem konduktora' przechodziło się do przedziału, położonego nieco wyżej. Jako pierwsza powstała linia Osiedle Gdańskie -Szubińska (przez Bielawki; z Gdańskiej autobus skręcał w al. Mickiewicza!). Z tej linii korzystałem często, bo z mego ówczesnego mieszkania pod lasem najszybciej dowoziła mnie do śródmieścia. Nie pamiętam dwóch pozostałych (Dworzec - Szpital, pl. Kościeleckich - Glinki). Paliwo pobierały te wozy w Gazowni Miejskiej, od której były też całkowicie uzależnione. Dzięki temu pozostały w mieście w 1945. Po wojnie przerobiono je na zwykłe paliwo i nadal eksploatowano.

Biblioteka Miejska. 'Powstała na przełomie stuleci - tak zaczyna swą opowieść Raszewski. - Zawiązkiem księgozbioru był dar niemieckiego historyka Raumera zapisany miastu B. w testamencie. Jako instytucja działała od 1903, ulokowana początkowo na rogu Jagiellońskiej i Bernardyńskiej, potem na Gdańskiej, od 1908 w obecnej siedzibie, tzn. na Starym Rynku. Jest to ładny, klasycystyczny gmach wzniesiony w XVIII wieku na polecenie Fryderyka II dla Deputacji Kameralnej. Kiedy osiedliśmy w B., był okropnie obdrapany. Odnowiony w latach trzydziestych, stał się ozdobą Starego Miasta.'

Raszewski doskonale pamięta wybór Witolda Bełzy na kierownika biblioteki. Wspomina: - Bratanek poety dobrze znanego dzieciom ('Kto ty jesteś? Polak mały'), nasz Bełza doktoryzował się na Uniwersytecie Lwowskim, a potem pracował w 'Ossolineum'. (...) Fanatyk pracy, na szczęście pogodny i życzliwy, uczynił z prowincjonalnej biblioteki poważny ośrodek naukowy. Przede wszystkim odszukał poniewierającą się po strychach i po piwnicach bibliotekę bydgoskich bernardynów, założoną w XV wieku, obejmującą 185 inkunabułów, poddał ją konserwacji i wcielił do księgozbioru. (...) Księgozbiór podstawowy liczył 75 000 tomów, kiedy go Bełza przejmował, a 136 147 tomów, gdy wybuchła wojna (w 1939). Byłem jeszcze za mały żeby z Biblioteki korzystać, słyszałem tylko o jej zasobach od kolegów. Kiedy podrosłem, podczas wojny, Polakom nie wolno było przestępować jej progu. Znajoma Rosjanka wypożyczała tam książki, które mi potem dawała do czytania. Tak przeczytałem całego Szekspira w przekładzie Schleglów. O wypożyczaniu polskich książek nie było mowy. W 1945 najdotkliwsze szkody poniosła Biblioteka, tak jak i Muzeum, w wyniku częściowej ewakuacji zbiorów.'

Gdynia. Co to takiego? W międzywojniu to było oczywiste: 'Tak nazywano odcinek Gdańskiej od Klarysek do Śniadeckich, ale tylko w znaczeniu 'promenada', a promenadą bywał on wieczorem, od godziny siódmej i w niedzielę w południe. Kto nie pokazywał się od czasu do czasu na "Gdyni" wieczorem lub w niedzielę, nie należał do towarzystwa. Była to stara tradycja, pielęgnowana już przed pierwszą wojną światową' - tłumaczy Raszewski.

Podwórka. Raszewski zapamiętał je jako miejsca pełne artystów. - Pamiętam dudy, których dźwięk doprowadzał mnie do płaczu, ale tylko z wczesnych lat trzydziestych; potem zamilkły - wspomina w 'Pamiętniku gapia'. - Z innych instrumentów odzywały się: trąbka, skrzypce. Bywała katarynka i ściągała z całego domu służące, którym papuga wybierała losy lub horoskopy. Mnóstwo śpiewaków i śpiewaczek z repertuarem religijno-elegijnym:

Leśne nastroje, leśne nastroje,

Jak smutne życie moje!

Ja ojca nie mam, nie,

Matka nie kocha mnie?.

Raszewski opowiada też o kuglarzach i magikach, którzy budzili duże zainteresowanie: 'Jeden z nich pozostał w mojej pamięci także jako mówca, wirtuoz stylu lapidarnego. Był to człowiek wyspecjalizowany w połykaniu ognia i szabli. Kładł się ponadto gołymi plecami na tłuczone szkło. Wszystko to robił dobrze, ale znał swoją cenę i jeśli tylko dochód z przedstawienia wydawał mu się za mały, zamiast kontynuować je, stawał na środku podwórka z zadartą głową i wygłaszał przemówienie, które tutaj dokładnie zapisuję: 'Duża płaca - duża praca. Mała płaca - mała praca.' I wychodził. Nieczęsto mi się później zdarzało słyszeć, żeby myśl tak oczywiście słuszna i jasno sformułowana, otrzymywała wyraz tak zwięzły i celny.'

Ruch uliczny. - Zaczynał się wcześnie rano i o każdej porze dnia wyglądał trochę inaczej - pisze Raszewski. - Gdzieś między 7 a 8 w dzielnicach mieszkalnych pojawiły się mleczarki. Były to na biało pomalowane karetki konne z wszelkiego rodzaju nabiałem. Taka mleczarka zatrzymywała się na skrzyżowaniu ulic. Każda miała mosiężny dzwon, przytwierdzony po prawej ręce woźnicy i tym dzwonem dawała znać o swoim przybyciu. Gosposie zbiegały się wówczas, a woźnica, zarazem sprzedawca i kasjer, otwierał drzwi karetki, w której znajdowały się: mleko, maślanka, śmietana, sery, jajka. Najwięcej takich mleczarek miała, zdaje mi się, potężna spółdzielnia niemiecka "Dwór Szwajcarski" (Der Schweitzerhof)?.

Samochodów w czasach, gdy Raszewski mieszkał w Bydgoszczy, było niewiele. - U zbiegu Gdańskiej, Dworcowej i Pomorskiej znajdowała się maleńka wysepka, a na niej stał jedyny w mieście policjant regulujący ruch - wspomina autor 'Pamiętnika gapia'. -Kiedy, dajmy na to, z Dworcowej pojawił się samochód, którego strzałka - miga czy jeszcze nie było - wskazywała Gdańską w stronę Rynku, policjant stawał na baczność, wyciągał w kierunku samochodu białą pałkę, a następnie czynił w kierunku Gdańskiej wojskowy zwrot całym sobą, tak że pałka wskazywała dalszy kierunek jazdy, co znaczyło -możesz jechać', a zarazem stanowiło ostrzeżenie dla wszystkich pojazdów i przechodniów znajdujących się w okolicy. Cała operacja dokonywała się przy akompaniamencie przeraźliwego trąbienia samochodu i stanowiła pewną sensację. O światłach jeszcze się nikomu nie śniło. Najwięcej toczyło się jezdnią wozów konnych rożnego rodzaju, także ciężarowych: z węglem, z piwem; te, może najcięższe, ciągnięte przez wielkie konie o błyszczących zadach, załadowane były dębowymi beczkami, które piętrzyły się na platformie i wisiały pod nią.

Mosty. 'Cała Bydgoszcz była w 1939 poprzecinana w różnych kierunkach krętymi zakolami Brdy, chwilami nawet różnymi jej odnogami, oraz biegnącymi przez miasto odcinkami starego i nowego kanału Noteć-Brda - pisze Raszewski. - Wszystkie te 'cieki wodne', jak dziś piszą, oddzielały Wielkopolskę od Pomorza, a znaczenie naszego miasta i na tym polegało, że u nas można je było łatwo przekroczyć. W 1939 służyły do tego liczne kładki dla pieszych i mosty, drogowe i kolejowe. O ile wiem, w przeciwieństwie do ulic, nasze mosty nie miały nazw dokładnie sprecyzowanych, a w każdym razie nie wszystkie. Chyba tylko jeden mógł się poszczycić nazwą niewzruszoną: Bernardyński. Najważniejszy most śródmieścia nosił nazwę Teatralnego, ale wymiennie z nią używana była inna nazwa - Gdański. Most Jagielloński nie powinien się już był więcej tak nazywać, gdy tę część ulicy, którą łączył z Okolem, przemianowano na Marszałka Focha. A jednak stara nazwa utrzymywała się jeszcze, nawet w książkach adresowych. Niektóre mosty w ogóle nie miały własnych nazw i były określane mianem okolic, w których się znajdowały.'

Raszewski wspomina istniejącą jeszcze w początku XX wieku drewnianą kładkę na Brdzie między Wyspą Młyńską a bulwarem, później zwanym Nadbrzeżem Prezydenta Narutowicza. - Niemcy zwali ją Mühlenbrücke. Za moich czasów już jej nie było. Zbudowano za to taką kładkę w roku 1935 pomiędzy Czyżkówkiem a Jachcicami - opowiada. - Był też cały ciąg kładek i mostów pozwalający przejść suchą nogą z mostu Marszałka Focha przez wyspy na Stare Miasto. Na moście była brama żelazna, zwykle otwarta. Tędy się można było dostać na schody, a schodami zejść na usypaną przez Niemców groblę, która oddzielała główny nurt Brdy od tzw. Młynówki. Po polsku nazywała się Tamka. Z Tamki przechodziło się kładką na wyspy, które były porozdzielane przesmykami, ale miały komunikację dla pieszych, a częściowo także dla wozów. Uwaga: liczba przesmyków i kładek zmieniała się! Z największej Wyspy Młyńskiej wiódł spory, choć tylko drewniany most na ul. Ku Młynom, a ta stanowiła już przedłużenie Niedźwiedziej. Była więc wśród naszych mostów ogromna rozmaitość, od skromnych, drewnianych kładek do ozdobnych mostów z żeliwnymi, ażurowymi poręczami i lampami.

Kąpieliska to wstydliwy rozdział naszej historii - pisze Raszewski. - Miasto oblane wodami Brdy i dwóch kanałów, 'starego' i 'nowego', nie miało otwartego basenu do kąpieli. A ściślej biorąc miało, ale obskurny i nie dla wszystkich dostępny, bo wojskowy, pozostały jeszcze z niemieckich czasów, zwany 'garnizonowym'. Mieścił się on niezbyt daleko od mostu kolejowego, w górę rzeki, w trójkącie, który tworzyła z. wybrzeżem ul. Żeglarska. Wodę brał z Brdy - jak sądzę - był podzielony na dwie części, płytszą i głębszą, miał brzegi umocnione, ale byle jak, z drewna, a co najgorsze: był odgrodzony od świata wysokim parkanem z desek. W zasadzie służył oddziałom wojskowym do nauki pływania. Kiedy nie było wojska, wpuszczano nieco młodzieży. Tuż przed wojną bywaliśmy tam z moim bratem ciotecznym. Spora garść młodych ludzi, dobrze pływających, baraszkowała sobie w głębszej części w pogodne dni. Nas uczył pływać jakiś sierżant, który nawet poświęcał nam wiele uwagi, ale stosował metodę naukową i niczego nas w końcu nie nauczył. To stawiało nas w kłopotliwej sytuacji, gdyż w B. cała młodzież, od dziecka oswojona z wodą umiała pływać i to zazwyczaj bardzo dobrze. Brda w śródmieściu nie nadawała się do kąpieli, bo kamienne bulwary były tu strome i wysokie, za to już za mostem Królowej Jadwigi, w górę rzeki, brzegi obniżały się. Toteż latem roiło się tam od dzieciaków, które z krzykiem skakały do wody i pluskały się całymi dniami. Chmary dzieci kąpały się również w gliniankach u stóp Czarnej Drogi, koło mostu kolejowego (od strony miasta) lub w ciepłej wodzie wypuszczanej przez elektrownię. Publiczna "kąpielnia", jak u nas mówiono, znajdowała się na Okolu, mniej więcej naprzeciw basenu wojskowego, a więc po drugiej stronie Brdy, w miejscu, w którym naturalny półwysep utworzył sporą zatokę. Nadbrzeżne grunty należały tu do rodziny Petersonów. Spółka 'Sigurski & Suszycki' wynajęła je, wyszlamowała brzegi przy pomocy pogłębiarek, nawiozła całe szkuty piasku tworząc sztuczną plażę, a wreszcie wzniosła na użytek publiczności różne prowizoryczne budynki z drewna.'

Kina. Raszewski kataloguje wszystkie kina, które istniały, gdy mieszkał w Bydgoszczy. Wylicza: 'Corso' (potem 'Bałtyk', Gdańska 18, nowy numer 25); 'Kristal' (Gdańska 165, nowy numer 10); 'Marysieńka' (Gdańska 15, nowy numer 21); 'Nowości' (potem 'Adria', potem 'Lido', Mostowa 5, nowy numer); 'Oko' (potem 'Rewia', potem 'Kapitol', Marcinkowskiego 5, nowy numer 4); 'Paw' (potem 'Apollo', Krasińskiego 3, nowy numer 23). Cztery z tej szóstki powstały w latach 1909-1914 w kolejności: 'Bałtyk', 'Marysieńka', 'Kristal', 'Lido'. Pozostałe dwa były młodsze. Opracowania dotyczące dwudziestolecia wymieniają jeszcze dwa kina: 'Słońce' na Św. Trójcy i '62pp' na Sowińskiego. Nie pamiętam żadnego z nich. Mógłbym natomiast wymienić tymczasowe, jak np. działające w 1937 na wystawie radiowej w Strzelnicy. Tam właśnie widziałem wspaniały polski film pt. Antek policmajster, z Dymszą. Inny film, pobożny, oglądałem w sali parafialnej św. Wincentego ä Paulo. Kino "Oko' pamiętam wyłącznie z reklam, które umieszczało w swojej gablocie na Gdańskiej, w okolicy Śniadeckich, obiecując za ten sam bilet dwa seanse filmowe albo seans filmowy i rewię. W pozostałych kinach bywałem najpierw z rodzicami, potem sam lub w towarzystwie kolegów. We wczesnych latach trzydziestych widywałem jeszcze filmy nieme. Pierwszy seans filmu dźwiękowego w B. odbył się tuż przed naszym przyjazdem, 21 V 1930, w kinie 'Nowości' (Białe cienie).

Książka Zbigniewa Raszewskiego to encyklopedia międzywojennej i okupacyjnej Bydgoszczy: 300 haseł ułożonych alfabetycznie. Nie są to jednak typowe hasła encyklopedyczne. Większość prof. Raszewski pisał w latach osiemdziesiątych, siedząc przy biurku w Warszawie. Bydgoszcz widział, jak sam mówił 'przed oczyma duszy'. Nie pisał więc z perspektywy badacza, ale 'gapia'. Własne wspomnienia przeplatał z opowieściami przekazanymi mu przez krewnych, część faktów potwierdzał w przedwojennych wydaniach Dziennika Bydgoskiego i Deutsche Rundschau. Jak zapamiętał Bydgoszcz? Prezentujemy kilka opowieści: o kąpieliskach, areszcie, bibliotece, mleczarkach na ulicach miasta. Korzystałam z książki wydanej przez wydawnictwo Pomorze w 1994 roku, z okazji 650-lecia Bydgoszczy, na zlecenie Wydziału Kultury i Sportu Urzędu Wojewódzkiego, przy wsparciu finansowym Ministerstwa Kultury i Sztuki.