Poniemiecki cud hydrotechniki niedaleko Bydgoszczy [ZDJĘCIA]

Kiedy niemieccy inżynierowie budowali Kanał Bydgoski w latach 1773-74, wiedzieli, że wody na przyszłej drodze Wisła-Odra będzie za mało, by szlak był dostępny przez cały sezon żeglowny. Należało zasilić kanał w taki sposób, by regulować dopływ w zależności od wysokości stanu wód w regionie i pory roku. Padł pomysł, by wykorzystać w tym celu Noteć. W XVIII w. rzeka spływała zakolami na południe od Bydgoszczy i następnie odbijała na zachód w kierunku Nakła. Na wysokości współczesnej Brzozy, Przyłęk, Prądków i Zielonki, płynąc ogromnym łukiem, tworzyła rozległe łożyska, bagna i mokradła. Jej bieg należało uregulować, a następnie podzielić na dwie części, dokonując tzw. rozrządu wodnego.

Na zdjęciu: Koryto Noteci pośród łąk 

Na rozdział nurtów Noteci wybrano współczesną miejscowość Dębinek. Stąd w linii prostej jest około 13 km do najwyższego miejsca Kanału Bydgoskiego w okolicach Kruszyna. Niemieckim budowniczym zależało, by wody nieuregulowanej rzeki zasilały kanał i jednocześnie nadal płynęły starym korytem poprzez obecne Rynarzewo, Tur w kierunku Nakła. I tak pierwszą część nurtu skierowano nowo wybudowanym kanałem (w przyszłości otrzyma nazwę Górnonoteckiego) do Kanału Bydgoskiego, a drugą w stare koryto Noteci zwanej Notecią Rynarzewską lub Starą Notecią, udrażniając je i prostując na wielu odcinkach aż do jej ujścia w okolicach Nakła. Budowniczowie chcieli, by nowa droga służyła również dla ruchu barek rzecznych. Zamierzano w dalszym etapie spławiać płody rolne i drewno z Wielkopolski do Gdańska lub do Berlina.

Na zdjęciu: widok z mostu nad śluzą nr 6 Dębinek Północ w kierunku południowym. Widać górne wrota wraz z mechanizmami wrót i z rekonstruowane nabrzeża awanportu górnego. Ok. 500 m w górę rzeki znajduje się śluza nr 5

Nim wybudowano współczesny Kanał Górnonotecki, poprowadzono zwykły przekop. Nie wiemy dokładnie, kiedy go wykonano. Nie wiemy również, czy poprowadzono go od Dębinka, czy też w okolicy Rynarzewa. Na mapie z 1848 r. ów pierwszy przekop jest zaznaczony linią prostą i nosi nazwę Speise Canal - Kanał Zasilający (pofałdowana gruba linia to Noteć częściowo uregulowana). Pierwsze jego uruchomienie doprowadziło do katastrofy. Do Kanału Bydgoskiego wlały się niesione wraz z wodą muły i osady. Okoliczne łąki zostały zalane, a sam kanał zablokowany. Powodem była za duża różnica poziomów między nim a Notecią. Żeby wody spływały w sposób stabilny, należało dokonać regulacji poprzez budowę stopni wodnych. Koncepcję modernizacji z wykorzystaniem śluz i jazów odłożono na kilkadziesiąt lat. Koszty okazały się za duże względem przyszłych korzyści, wynikających ze spławiania towarów z Wielkopolski.

Po blisko 30 latach powrócono do koncepcji żeglugi tą trasą. Zamierzano uregulować przyszłą drogę wodną poprzez m.in. poszerzenie i pogłębienie wykopu, by można nim było spławiać barki. Tak powstał kanał nazwany współcześnie Górnonoteckim lub Górnym Kanałem Noteckim. Na niemieckiej mapie z 1890 r. jest już widoczny jako linia prosta podzielona śluzami.

Kolejne prace prowadzone były w latach 1878-82. W takiej formie kanał funkcjonuje do dzisiaj. Z czasem jednak dokonano przeróbek - m.in. na początku XX w. wybudowano jaz przy jednej ze śluz. Widać to na niemieckiej mapie z 1911 r. Wody z Kanału Górnonoteckiego zasilają kanał techniczny, następnie łączą się z Notecią i razem uchodzą poprzez rozrząd do współczesnej Noteci Starej (Rynarzewskiej), po czym przez dalszą część kanału technicznego zasilają Kanał Górnonotecki. Po prawej stronie zaznaczono Nowy Kanał Notecki (zwany również Kanałem Nowonoteckim), który poprzez szereg rowów melioracyjnych odprowadza wody z Łąk Nadnoteckich.

Powyżej wojskowa mapa topograficzna wydrukowana w 1989 r. Widać na niej kolejną przebudowę węzła. Prawdopodobnie w latach 70. XX w. (nie udało się ustalić dokładnej daty) odcięto ujście Starej Noteci. Zasypano ujście rzeki do rozrządu, a wody odciętego koryta poprowadzono wykopem wzdłuż kanału technicznego bezpośrednio do Kanału Górnonoteckiego. Powodem kolejnego etapu przebudowy węzła było nawodnienie kanału wodami Noteci z pominięciem jej pierwotnego ujścia.

Widać to doskonale na współczesnej mapie Google z 2017 r. Noteć nie przecina węzła, jak zaprojektowali i wykonali Niemcy, tylko jej wody zasilają bezpośrednio Kanał Górnonotecki uchodząc do kanału technicznego poniżej śluzy nr 6.

GOOGLE.PL

Poniżej współczesna mapa raster z 2017 r. Geooportal.gov.pl Widać wyraźnie odcięcie wód Noteci od rozrządu i skierowanie ich bezpośrednio przekopem do Kanału Górnonoteckiego w celu poprawienia warunków żeglownych na drodze wodnej.

GEOPORTAL.GOV.PL

Żeby podzielić nurt i korzystać z Noteci jako szlaku żeglownego, należało dokonać rozrządu wód. Tak pierwotnie zaprojektowali to niemieccy inżynierowie. Na skrajach wybudowali dwie śluzy (współczesny Dębinek Południe i Dębinek Północ) i jazy. Tak powstał rzadko spotykany w Polsce rodzaj swoistego skrzyżowania dwóch cieków wodnych, przypominający skrzyżowanie równoległe. Wysokość wód rozrządowych uregulowano trzema jazami (dwa znajdziemy na kanale technicznym, jeden na Noteci Rynarzewskiej), które kontrolują przepływ wody na węźle, utrzymując odpowiedni poziom Noteci i kanału. Na pierwszym etapie budowy były pierwotnie prawdopodobnie dwa jazy. Współcześnie wybudowano trzeci, stalowy.

Na zdjęciu: śluza nr 5 Dębinek Południe. Widok na północ w kierunku wrót dolnych. Na drugim planie awanport dolny z nowo wykonanymi nabrzeżami

Wody Górnej Noteci regulowane przez zbiornik w Pakości rozchodzą się na południową śluzę i jaz. Po przepłynięciu obu budowli hydrotechnicznych oba nurty (ten ze szlaku wodnego i ten spadający z jazu do kanału technicznego) łączą się ze sobą prawie pod kątem prostym i następuje rozrząd wody do Kanału Górnonoteckiego na zasilanie Kanału Bydgoskiego, a reszta odpływa Starą Notecią Rynarzewską do skanalizowanej Noteci Dolnej przez Rynarzewo, Tur, Chobielin do Nakła. Żeby zobrazować sposób skomplikowania poprowadzenia wód na węźle, wyobraźmy sobie, że gdyby chcieć przejść ze wschodu na zachód, należałoby się zanurzyć w czterech równoległych nurtach.

Na zdjęciu: awanport górny powyżej śluzy nr 6 Dębinek Północ, po lewej stronie na wyspie zabudowania obsługi

Zachód słońca w Dębinku. Rozrząd wodny. Przez zdjęcie panoramiczne obraz jest nieco zniekształcony. Widok w kierunku północnym. Skrzyżowanie dróg wodnych jest zbliżone do kąta prostego. Po prawej stronie napływające wody kanału żeglownego na osi Kanału Górnonoteckiego. Prawy środek napływająca woda z kanału technicznego jazu. Te dwa cieki dzielą nurt wody uchodzący do starego koryta Noteci tzw. Starej Noteci (lewa strona) i dalej w kierunku Kanału Górnnoteckiego na północ (lewy środek kadru). Pomiędzy czerwonymi bojami oznaczono szlak żeglowny. W głębi resztki mostu drewnianego łączącymi dwie wyspy, które powstały wskutek poprowadzenia skomplikowanego rozrządu wód.

Śluzy Dębinek Południe (nr 5, na zdjęciu powyżej) i Dębinek Północ (nr 6) są osią szlaku żeglownego Noteci, która jest częścią drogi wodnej Warta-Kanał Bydgoski. Ten szlak ma 146,5 km długości i składa się z Kanału Ślesińskiego (tu są cztery śluzy), Noteci Górnej Skanalizowanej (dwie śluzy), Kanału Górnonoteckiego (sześć śluz). Przepływa przez 11 jezior, z których największe to Gopło. Ta droga wodna pod koniec lat 80. biegłego wieku straciła swoje znaczenie. Powodem był kryzys gospodarczy i załamanie transportu rzecznego u schyłku upadku gospodarki centralno-planowanej. Ruch barek na kanale z dnia na dzień został wstrzymany. Teraz kanał służy turystom.

Na zdjęciu poniżej: betonowy jaz przy śluzie Dębinek Południe nr 5, to tutaj uchodzą wody Górnej Noteci do kanału technicznego, po prawej ujście przepławki dla ryb

MACIEJ KULESZA

Obie śluzy są bliźniacze, jednokomorowe o napędach ręcznych i wymiarach 42 na 5 m. Śluza południowa ma spad 1,73 m, a północna - 83 cm. Wykonane są z betonu i cegły klinkierowej. Głowy śluz zbudowano z ociosanych bloków granitowych, w których osadzono stalowe wrota. Oddano je do użytku razem Kanałem Noteckim w 1882 r. Jesienią 2016 r. rozpoczął się remont betonowych nabrzeży w awanportach i pomiedzy śluzami. Brzegi umocniono drewnianymi palami i granitowym narzutem kamiennym. Częściowo wybagrowano koryto i usunięto niektóre drzewa. Prace nadal trwają. Na remont samych śluz zabrakło pieniędzy.

Na zdjęciu: awanport dolny o zachodzie słońca poniżej śluzy nr 5 Dębinek Południe

To miejsce znają bardzo dobrze wędkarze (na zdjęciu ich ulubione miejsce - spieniony nurt poniżej betonowego jazu, widok w kierunku północnym na kanał techniczny). Jadąc z Bydgoszczy, w Zielonce należy skręcić w ul. Bydgoską i następnie w Prądkach ul. Śluzową docieramy do Dębinka. Węzeł położony na odcinku ok. 600 m. Można podziwiać tu rozległe i soczystozielone łąki z trawami wysokimi na ponad metr, oglądać ptaki, zwierzęta i szukać bobrów pochowanych w kanałach. Sarny i łosie pasą się pośród traw z dostępem do wody. Wszystko na geograficznej granicy Wielkopolski i Kujaw. To tutaj 12 tys. lat temu istniało zakole Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, którędy ku zachodowi płynęła część Prawisły.

Widok na Kanał Górnonotecki w kierunku północnym. W głębi po prawej za kępą drzew ujście kanału technicznego z obu jazów jazów. Brzegi kanału długości 25 km obsadzone są w większości topolami.

Widok w kierunku południowym na rozrząd wód z Górnej Noteci. Po prawej woda uchodzi na śluzę nr 5 Dębinek Południe, po lewej ujście wody na jaz betonowy. Pośrodku przepławka dla ryb uchodząca do kanału technicznego poniżej jazu. Na pierwszym planie nowo wykonane umocnienia betonowe. To ulubione miejsce wędkarzy.

Zachód słońca między obiema śluzami Dębinek Północ i Południe. Widok w kierunku północnym. Po lewej stronie widoczne ujście wód Starej Noteci zwanej również Notecią Rynarzewską w kierunku Rynarzewa, Turu, Chobielina, Nakła. Kanał Górnonotecki skręca w prawo. Po prawej dojście wód technicznych kanału (niewidoczne na zdjęciu pomiędzy trzcinami).

Resztki drewnianego mostu nad ujściem wód z kanału technicznego do Kanału Górnonoteckiego i dalej do Starej Noteci Rynarzewskiej. Łączył dwie powstałe w sztuczny sposób wyspy. Na każdej z nich zbudowana jest śluza. Służył obsłudze do poruszania się między nimi. Teraz pracownicy chodzą wzdłuż prawego brzegu kanału technicznego.

Kanał Nowonotecki pośród pól w okolicach Zielonki i Przyłęk. Na środku kadru skrzyżowanie rowów melioracyjnych odwadniających Łąki Nadnoteckie. Kilkadziesiąt rowów uchodzi na Nowego Kanału Noteckiego. Ostoja ptaków, saren, zajęcy i bobrów. Na pierwszym planie widoczne urządzenia do regulacji zasuw

Zachód słońca nad Łąkami Nadnoteckimi poprzecinane rowami melioracyjnymi. Rów melioracyjny z zasuwą w okolicach Zielonki i Przyłęk. Na drugim planie geograficzna granica Puszczy Bydgoskiej

Woda kanału technicznego płynie zakolami. Na pierwszym planie lewe zakole. Spieniona woda pochodzi z jazu.

Na zdjęciu wykonanym z drona przez FotoDron.Pro widać węzeł w Dębinku w kierunku południowo-zachodnim. Lewa część fotografii u dołu to Łąki Nadnoteckie. Dalej jest Stara Noteć, kanał techniczny śluz, Kanał Górnonotecki i ujście zakolami Starej Noteci Rynarzewskiej. Rozrząd wód - w centralnym kadrze. Więcej zdjęć z lotu ptaka - TUTAJ

Dziękuję firmie FotoDron.Pro za bezinteresowne wykonanie zdjęć lotniczych węzła w Dębinku