Godzina "W". Tak bydgoszczanie zapamiętali Powstanie Warszawskie

Krystyna Bukowska, pseudonim "Hrabianka"

W dniu wybuchu powstania miała 24 lata. Urodziła się w Kutnie (nazwisko panieńskie: Błędowska), przed wojną mieszkała w Bydgoszczy - tu ukończyła gimnazjum i liceum. Podczas powstania działała jako strzelec i łączniczka pod pseudonimami 'Jola' bądź 'Hrabianka' w zgrupowaniu 'Gurt'.

'Pierwszy sierpnia mnie zastał 'Pod Kasztanami', w restauracji. I ja już wiedziałam, że nie miałam żadnych szans dostania się na Mokotów [do mojego oddziału]. Starałam się o jakiś przydział, gdzieś się zaczepić na okres Powstania i właśnie miałam przygodę z AL-em. Przebiegłam przez Aleje Jerozolimskie koło BGK, pod obstrzałem - nie wiem, jak mi się udało, bo kule świstały między nogami. Przebiegłam na drugą stronę Alej Jerozolimskich i tam ulicą Bracką starałam się dostać do Komendy Głównej, bo wiedziałam, że to będzie ulica Moniuszki, plac Napoleona, te rejony. I wtedy spotkałam kolegę sprzed wojny, wszyscy się wtedy znali, [zapytał mnie]: 'Gdzie tak lecisz?'. Mówię: 'Słuchaj! Nie mogę się dostać na Mokotów i nie mam przydziału w tej chwili'. On mówi: 'To wobec tego chodź, mój oddział jest tutaj. Chodź, my cię weźmiemy, ja znam komendanta'. Wprowadził mnie do jakiegoś pokoju w mieszkaniu zajętym na kwaterę i mówi: 'Bardzo dobrze, wobec tego cię przyjmujemy, tylko musisz złożyć przysięgę'. Ja mówię: 'Jaką przysięgę? Ja już składałam w konspiracji przysięgę'. Leżały opaski na stole, ja patrzę, a to jest AL. Jestem zdenerwowana, myślę sobie: 'Matko Boska! Co ja mam zrobić?'. Mówię 'Tak, zaraz przyjdę, tylko chciałabym wyjść do toalety'. Jak poszłam do toalety, to już mnie więcej nie zobaczyli. Uciekłam stamtąd.
Nie pamiętam, czy to był plac Napoleona, czy ulica Moniuszki, w tamtym rejonie była Komenda Główna. Postarałam się dotrzeć do generała 'Łaszcza', on mówi: 'Dobrze, że jesteś'. Ja mówię: 'Nie mogę się dostać do mojego oddziału, co mam robić?'. On mówi: 'Ja ci dam nowy przydział'. I dał mi przydział właśnie do 'Gurta'. Poszłam do 'Gurta', to już był zdrowy ostrzał na ulicy Marszałkowskiej. Dotarłam do kwatery na ulicy Złotej, tam się zgłosiłam, byłam łączniczką sztabu III Batalionu. Dowódcą był kapitan 'Dworski', nazwisko Bukłowski. Byłam w jego sztabie łączniczką cały czas, aż do momentu kapitulacji. Głównie chodziłam piwnicami do Kwatery Głównej, czyli ulicy Moniuszki, plac Napoleona, te rejony. To był mój główny rejon [.]. Byłam ranna, leżałam w szpitalu na ulicy Złotej parę dni, wyszłam ze szpitala i wróciłam do akcji.'

Cała rozmowa z Krystyną Bukowską TU

Na zdjęciu: mural przy ul. Konwiktorskiej w Warszawie, upamiętniający Powstanie Warszawskie

Jan Domaniewski, pseudonim "Władek Wilk"

Kapral podchorąży, działał w zgrupowaniu Żniwiarz. Urodzony w 1928 r. w Warszawie, po wojnie mieszkał w Bydgoszczy, współzałożyciel Akademii Medycznej w Bydgoszczy.

'(...) byłem bardzo szybko zmobilizowany, bo kompania dywersji [bojowej] Kedyw-17, została zmobilizowana już w czwartek, to był chyba 27 lipca. Wtedy byłem już zastępcą dowódcy drużyny, bo byłem świeżo po egzaminach zdanych w szkole. Część naszej drużyny była skoszarowana w willi prezydenta miasta Warszawy, Kulskiego, ponieważ jego syn, Julian Kulski, był w naszej drużynie. Tam [byliśmy] przez kilka dni. Dopiero 31 lipca zostaliśmy z jego willi przeniesieni do willi w okolicy ulicy Promyka, w pobliżu [miejsca] gdzie była akcja Szweda. Tam cała kompania została skoszarowana w poszczególnych willach. Do willi, w których nie było mieszkańców, myśmy mieli klucze. Miałem klucze do willi, nie wiem, jak to było załatwione. Cała drużyna, trzy sekcje, były tam skoszarowane. Osiemnastu chłopaków i ja dziewiętnasty. Dowódcy drużyny nie było, bo podchorąży 'Prawdzic', o którym wspominałem, zginął chyba w czerwcu, w strzelaninie ulicznej. Dowódca drużyny dotarł do nas czwartego dnia Powstania, pseudonim 'Korwin'. Tam byliśmy skoszarowani. Cały czas, od 27 lipca żeśmy wykonywali przerzuty broni, zarówno dla naszej kompanii, jak i dla innych zgrupowań żoliborskich, ponieważ byliśmy jedyną drużyną uzbrojoną po zęby i jednocześnie dobrze przeszkoloną. W różnych akcjach nabraliśmy tyle doświadczenia, że mogliśmy swobodnie się poruszać po Warszawie, bez wpadek. Pamiętam, że jakieś samochody się rekwirowało, jeszcze wyroki ostatnie były wykonywane. W dzień godziny 'W', pierwszego sierpnia, koło godziny trzynastej wezwał mnie dowódca kompanii, który był skoszarowany w sąsiedniej willi, i powiedział: 'Weźmiesz kilku ludzi i masz iść, dojść do ulicy Krasińskiego. Z drugiej strony Krasińskiego, z naszych magazynów broni, wyjedzie transport. Broń będzie zapakowana. Masz ubezpieczać ten transport'. Doszliśmy do ulicy Krasińskiego. To jest w tej chwili dwupasmówka, wtedy było tylko jedno pasmo, drugie pasmo było miękkie, nie było [go] jeszcze, trawnik był chyba. Kiedy żeśmy doszli, chwilę poczekaliśmy. Ukazali się pierwsi chłopcy z zapakowaną bronią. Długość i kształt paczek nie budziły żadnych wątpliwości, bo to były karabiny, również karabiny maszynowe, zdaje się, były w tych paczkach. Wówczas od strony Zmartwychwstanek, czyli w kierunku do Placu Wilsona, pojawił się wóz terenowy żandarmerii polowej. Żandarmi [mieli] blachy na piersiach, byli uzbrojeni - trzech w pistolety maszynowe, a kierowca w Parabellum. W momencie, kiedy minęli już skrzyżowanie, przy którym stałem, zatrzymali samochód i bez słowa zaczęli strzelać do chłopaków. Wszyscy padli. Przeskoczyłem na drugą stronę ulicy. Była siatka obrośnięta winem i zza siatki zacząłem strzelać do żandarmów. To było około dwudziestu metrów, więc wydawało się, że parę strzałów i mogą wszyscy leżeć trupem. Ale to nie tak łatwo. Zaczęliśmy ich ostrzeliwać. Oni się zorientowali, że od strony transportu nie padają żadne strzały, wobec powyższego kierowca się położył za krawężnikiem na ulicy, tamci trzej byli ukryci za samochodem i żeśmy wymianę ognia prowadzili. Obok mnie był drugi żołnierz, 'Horodeński'. Miał broń krótką i nie brał udziału w wymianie ognia. Ja miałem pistolet maszynowy MPi-40. Strzelałem krótkimi seriami starając się tak obdzielać ich równo, żeby żaden się nie poczuł zbyt bezpiecznie, i kątem oka obserwowałem, czy wszyscy nasi już się całkowicie wycofali z powrotem, czy nie. Po pierwszym magazynku - jeszcze nie wszyscy, wobec powyższego załadowałem drugi magazynek i dalej wymianę ognia z nimi prowadziłem. Kiedy skończył się drugi magazynek, zobaczyłem, że już nikogo z naszych nie ma, wobec tego załadowałem trzeci magazynek i postanowiłem odskoczyć, i wrócić, zameldować dowódcy kompanii o zaistniałej sytuacji. Później ludzie mówili - nie wiem, czy to prawda czy nieprawda, bo ludzie różnie opowiadają - że dwóch z tych czterech o własnych siłach do samochodu nie mogło wsiąść, byli ranni. Nie wiem, tylko z tego, co ludzie mówili, powtarzam. Wróciłem, zameldowałem. Miałem na sobie płaszcz przeciwdeszczowy gumowy i zameldowałem dowódcy kompanii o tym, co było". 

Cała rozmowa z nieżyjącym już prof. Janem Domaniewskim TU

Andrzej Baranowski, pseudonim "Andrzej" (na zdjęciu pierwszy z lewej)

Stopień: łącznik, strzelec, formacja: zgrupowanie 'Kryska', urodził się w Kutnie, po wojnie zamieszkał w Bydgoszczy.

'W momencie, kiedy wybuchło Powstanie, byłem na Placu Trzech Krzyży. Od razu, wieczorem, o dwudziestej chyba, zgłosiłem się do pierwszego punktu powstańczego, który był zainstalowany, z tego co się zorientowałem, na ulicy Wspólnej, tuż przy Placu Trzech Krzyży. Chciałem przystąpić ochotniczo do Powstania. 'Dobrze, proszę przyjść jutro, ale z osobą dorosłą, która się na to zgodzi'. Zaprowadziła mnie ciotka, u której mieszkałem. Z wielkimi oporami, bo nie chciała tego zrobić. Siostra matki zaprowadziła mnie, wyraziła zgodę, zostałem tam zakwalifikowany i zapisany. Powstanie wybuchło we wtorek, o ile dobrze pamiętam, a to była chyba środa albo czwartek. Stawiłem się na punkt zborny [.].

Dużo było takich chętnych, jak pan?

- Bardzo dużo. Nasza kompania, która się tam sformowała, liczyła około osiemdziesięciu osób, z tego, co wiem. Ilu było z konspiracji, trudno mi powiedzieć. (...)'

Cała rozmowa z Andrzejem Baranowskim TU

Eryk Bazylczuk

Cywil, w momencie wybuchu Powstania miał 10 lat. W 1938 wraz z rodziną przeprowadził się z Bydgoszczy pod Warszawę, do wsi Gać (dziś Radiowo)

'1 sierpnia... pamiętam tyle tylko, że powstanie wybuchło,  że wszyscy byliśmy zainteresowani, to znaczy ciekawi. Ja śpiewałem znowu ten hymn, bo to mi się bardzo tak emocjonalnie podobało uczestniczyć w tym, ale nic więcej. (...)

Nie wiem, my się staraliśmy chować przed ostrzałem, to jest jasne. Przez nas i przy nas, u nas zrobili butelki z tymi... Przechodzili partyzanci, to znaczy akowcy przechodzili. Ale pewnego dnia w pościgu (nie wiem, o co chodziło) za takimi strzelającymi trafił się niemiecki oficer. Wyrwał nas z mieszkania. [Był] z takim dużym pistoletem (to był chyba walther, taka długa lufa, pamiętam jak dziś). Postawił nas pod ściany i. Ustawiał nas, żeby nas rozstrzelać. Zresztą chyba mówił, że on nas rozstrzela, że zdrajcy, że co, że takie tam różne. Pamiętam, mama nas takim tym odruchem kwoki, mnie i siostrę, tak owijała swoją spódnicą, no bo. A ja się bardzo bałem, to było jasne. I on tam. I teraz mieliśmy chyba szczęście, bo tuż obok, to znaczy wychodząc na ulicę, tam na ulicy rozpoczęła się strzelanina. Nie wiem, kto, do kogo. Ten się zdenerwował, bo chciał już nas. Zaczęła się, coś krzyknął, odwrócił się i pobiegł tam zobaczyć, żeby zrobić, nie wiem co. A my wtedy myk w te otwory i udało się nam. To było szczęście, no bo gdyby on to zrobił, to byśmy nie rozmawiali, prawda. Więc to się nam. No, szczęścia to w tym czasie mieliśmy więcej. Ja za chwilę opowiem, o co chodzi, ale to było jedno z takich ważniejszych.
A Niemcy teraz pod koniec... To znaczy po pierwszym tygodniu przechodzimy do następnego, bo my gdzieś w połowie sierpnia wyrwaliśmy się z Woli. I, proszę pana, to było tak. Ostrzeliwali nas. To był różnego rodzaju [ostrzał]. Nie, samoloty mniej, ale [strzelano] chyba z tego pociągu pancernego albo z tych magazynów granatnikami. Nie tylko, że do nas strzelali z broni ręcznej, z karabinów i tak dalej, [broni] maszynowej, ale i właśnie obrzucali czymś takim. Pamiętam jak dziś coś takiego, co w powietrzu wydawało taki furkot jakby jakieś 'fur, fur, fur, fur, pac'. 'Fur, fur, fur, pac'. I nic. Dopiero za parę godzin to po kolei zaczęło wybuchać. To były chyba jakieś miny z opóźnionym zapłonem czy coś. Coś takiego bywa'

Cała rozmowa z Erykiem Bazylczukiem TU

Zbigniew Bukowski, pseudonim "Rebuz"

Starszy strzelec, dowódca sekcji. Działał pod pseudonimem 'Edward', 'Rubuz', w zgrupowaniu 'Żaglowiec', pluton 6. Urodził się w 1926 r. w Bydgoszczy.

'Byłem zakonspirowany przed matką patriotką.Nadchodzi lipiec 1944 roku. Na zebraniu mówią, że wstrzymane są wakacje, wyjazdy. Czekamy na akcję 'Burza'. Wtenczas nie mówiło się Powstanie. Akcja 'Burza'. Nigdzie nie wyjeżdżać, być w kontakcie (...) Wiadomo, że we wtorek było Powstanie, od piątku do wtorku było parę dni. Mówili: 'Co robić?'. Mój kolega, który był dowódcą drużyny, mówi: 'Wiesz co? Pójdziemy do ciotki na Mokotów, a ty jedź do domu na Żoliborz, bo będziesz tutaj, przyjedź o godzinie szesnastej'. I tak o godzinie szesnastej każdego dnia przyjeżdżałem. Nie ma Powstania. Co to są nasi przywódcy, że my jesteśmy tu skoncentrowani, chcemy się bić, a oni nie ogłaszają Powstania?! Byliśmy zawiedzeni, byliśmy zdenerwowani. Czekaliśmy akcji! A nasi dowódcy, ludzie mądrzy, wyważeni, wiedzieli, jaka [to] odpowiedzialność. Przesuwali termin. Tak było we wtorek: znowu byłem w domu, spałem. Na czwartą miałem przyjść. Nagle widzę, że o godzinie czternastej chłopaki zaczynają strzelać, z opaskami biało-czerwonymi pod domem przelatują. Nie wiadomo: gonią Niemców czy uciekają? Nie wiem. Coś strasznego, co się działo. Ja, wykwalifikowany żołnierz, czekałem. Tutaj latali chłopcy, a ja nie jestem w Powstaniu? Co się dzieje? To był Żoliborz - wcześniejszy wybuch Powstania na Żoliborzu. Zdekonspirowałem się u mamy, mówię: 'Mamusiu, jednak byłem w konspiracji, ale mi mamusia powiedziała, że jak będzie czas, to wszyscy pójdziemy'. Matka mówi: 'Dobrze, gdzie chcesz iść?'. Mówię: 'Na Czarnieckiego, do kolegi, na Żoliborz'. Prowadziła mnie matka pierwsza, przejeżdżały czołgi, przejeżdżały samochody pancerne. Prowadziła mnie, ubezpieczała. Tam nawiązałem kontakt'

Cała rozmowa ze Zbigniewem Bukowskim TU

Na zdjęciu: Powstanie Warszawskie na zdjęciu lotniczym

Henryk Olczak, pseudonim "Kajtek"

Mówili na niego 'Kajtek', bo był dość niski. Henryk Olczak miał 12 lat, gdy wybuchło Powstanie Warszawskie.

Wojna wdarła się w jego życie już wcześniej. Mieszkał wówczas w Radomiu. - Rodziców i braci aresztowało gestapo - opowiada.

Sierotę przygarnął jeden z księży w tamtejszym kościele. Później mały Henryk trafił do Warszawy. - Pracowałem u ogrodników, żeby się utrzymać - wspomina.

W 1943 r. dołączył do Armii Krajowej. Twierdzi, że uczestniczył w organizacji ok. 30 transportów. Głównie z Radomia do Warszawy. Był pomocnikiem palacza w samochodzie na gaz drzewny, którym wozili żywność, amunicję, broń rozebraną na drobne części i bimber. Wybuchło powstanie. 'Kajtek' coraz rzadziej wracał do domu. Sypiał na klatkach schodowych, tam, gdzie byli powstańcy.

Mały Henryk nie przeszedł szkolenia wojskowego. Polecenia odbierał ustnie. Na początku powstania rozwoził żywność, przygotowywał jedzenie. Był łącznikiem i sanitariuszem w szeregach generała Ścibora-Rylskiego. Działał w śródmieściu. Razem z innymi chłopcami dostarczał amunicję tam, gdzie jej już brakowało.

Takich dzieciaków jak 'Kajtek' po warszawskich ulicach biegało wówczas dużo więcej. Nie wszyscy przeżyli. Olczak był trzykrotnie ranny. - Nas było dziesięciu młodych powstańców. Tylko ja żyję jeszcze - mówi.

'Kajtek' nie strzelał, ale przekazywał zaszyfrowane rozkazy i informacje między ośrodkami dowodzenia w śródmieściu północnym, opatrywał rannych, zbierał i dostarczał żywność dla warszawskich rodzin i żołnierzy, przewoził broń i amunicję dla powstańców.

- Transportowaliśmy też trumny, które w późniejszej fazie powstania niestety były bardzo potrzebne. Materiały zawoziliśmy do kościołów, na cmentarze, skąd odbierali je walczący - opowiadał 'Gazecie'.

W 1945 r. odebrał świadectwo tajnego nauczania w gimnazjum. - To tak, jakbym miał średnie wykształcenie - opowiada. - Ale po wyzwoleniu poszedłem do Liceum Administracyjno-Handlowego w Warszawie, a potem - studiowałem zaocznie ekonomię, też w stolicy.

Później musiał z niej uciekać, z uwagi na prześladowania rodziny przez Służby Bezpieczeństwa za działalność partyzancką w AK. Do Bydgoszczy przybył w 1956 r.

Tekst o odznaczeniu Henryka Olczaka TU