Mykwa, synagoga, macewy. Spacer po fordońskim sztetlu

Fordon, dziś największa z bydgoskich dzielnic, do 1973 r. był odrębnym miastem. - Część dzielnicy, zwana dziś Starym Fordonem, to właśnie dawne miasteczko, które było świetnym przykładem współgrania ze sobą trzech kultur: polskiej-katolickiej, niemieckiej - ewangelickiej i żydowskiej - pisze Daria Kieraszewicz w przewodniku wydanym przez Fundację dla UKW. Skupia się na tej ostatniej.- Społeczność żydowska zaczęła osiedlać się tutaj w XVI wieku, a jednymi z pierwszych osadników wyznania mojżeszowego byli wysiedleńcy z pobliskiej Bydgoszczy, którym nakazano opuszczenie miasta - pisze. - W drugiej połowie XVII w. ostatecznie ukształtowała się dzielnica żydowska.

Dalej Kieraszewicz relacjonuje, jak miasteczko w poszczególnych dziesięcioleciach się rozwijało, aż do rozkwitu w 1831 r., kiedy na 2 tys. mieszkańców prawie 1,5 tys. stanowili Żydzi. Wędrówka z jej spacerownikiem to podróż w przeszłość o sto lat. Trasa przewidziana jest na 1,5 godziny. - Wydawać by się mogło, że pozostałości po żydowskiej przeszłości miasteczka jest niewiele - czytamy w przewodniku. - Pusta synagoga, miejsce dawnego cmentarza i parę nazw ulic. Jednak kiedy wejdziemy nieco głębiej i wsłuchamy się w historie mieszkańców, to poczujemy jeszcze klimat starego sztetla.

Spacer rozpoczynamy na fordońskim rynku. To centralny punkt dawnego miasteczka. - Rynek stanowił przez wieki miejsce wymiany handlowej - pisze Kieraszewicz. - Dla porządku już w XVIII w. ustalono odpowiednie miejsca dla wystawienia towarów mlecznych, mięs, skór czy artykułów domowych, a także żywych zwierząt. Targi wielkie odbywały się pięć razy w ciągu roku, a codzienne we wtorki i piątki. Co widzimy tu dziś?

Najstarszym budynkiem jest tu Kościół pw. św. Mikołaja (pierwszy drewniany stanął tu po 1424 r, murowany - ok. 1600 r.). - Neobarokowy charakter świątynia zyskała dopiero po rozbudowie w 1928 r. - pisze Kieraszewicz. - W tym czasie zmieniała się wyraźnie struktura wyznaniowa mieszkańców: zmniejszała liczba ewangelików i żydów, a wzrastała znacząco grupa katolików. Istniejący od średniowiecza późnogotycki kościółek nie wystarczał. Postanowiono go rozbudować, wykorzystując zabytkową konstrukcję: prezbiterium dawnej świątyni stanowi dziś kaplicę widoczną w elewacji wschodniej.

fot. Kroniki parafialne św. Mikołaja (dostępne na blogu Historyczna Kopalnia Fordon)

Południową pierzeję rynku zajmuje w większości bryła więzienia. "Kiedy w połowie XIX w. rząd pruski przystępował do jego organizowania wykupił działki po byłej komorze celnej, browarze i gorzelni. Wzniesiono zabudowania gospodarcze, urządzono cele i tak powstał pierwotnie dom poprawczy dla dziewcząt, aby później zmienić się w więzienie dla kobiet z ciężkimi wyrokami" - czytamy w przewodniku. W 1984 r. zakład przekształcono w więzienie dla mężczyzn.

Fot. Arkadiusz Wojtasiewicz / Agencja Gazeta

Kieraszewicz w swoim przewodniku opowiada całą masę ciekawostek związanych z historią Fordonu, m.in. historię restauracji Franciszka Płotki. Lokal i bistro serwujące szybką wódkę i przekąskę zwaną potocznie "sznapsem" mieściły się pod adresem Rynek 2. - Płotka prowadził także delikatesy i sklep kolonialny, a dodatkowo udzielał się w radzie miasta - pisze Kieraszewicz. - Pełnił funkcję ławnika nieprzerwanie przez całe 20-lecie międzywojenne.

Autorka spacerownika nie dotarła do receptury "Wyszogrodzianki, czyli likieru żołądkowego od Franciszka Płotki". Ale dowodzi, że trunek był produkowany przy fordońskim rynku jeszcze przed II wojną światową,a przepis na niego jest poszukiwany do dziś. "Likier - jeśli wierzyć reklamie - miał właściwości lecznicze" - pisze Kieraszewicz.

To była główna droga dojazdowa i handlowa do miasta. - Znajdowało się przy niej wiele zakładów, punktów usługowych i sklepów, które prowadzili mieszkańcy. Sporą grupę stanowili rzeźnicy - czytamy w przewodniku.

Tu znajdowała się też uchodząca za najlepszą - restauracja Kornela Krugera i prowadzony przez niego hotel Vogels. - Przy tej ulicy znalazł się także pierwszy przystanek regularnej linii autobusowej na trasie Fordon - Bydgoszcz, którą obsługiwał przedsiębiorca Stefan Niewitecki. Wyparł on żydowską konkurencję, czyli przewozy organizowane przez Filipa Oppermana i Louisa Dattela.

Kieraszewicz opowiada też historię miejsca, w którym dziś stoi Biedronka. Wcześniej działała tu restauracja i sala taneczna "Nadwiślanka". - Z kolei przy Bydgoskiej 46 mieszkał znany, ale i dość kontrowersyjny lekarz Stefan Buxakowski - pisze.

Synagoga mieści się przy Bydgoskiej 22. Kieraszewicz krótko opowiada historię wszystkich synagog, które poprzedziły budowę obecnej, zwanej piątą. Powstała w latach 1827-28. - Przez wiele lat była najwyższym budynkiem w miasteczku i jedną z największych bożnic żydowskich w regionie - pisze Kieraszewicz. - Obiekt mieścił 500 mężczyzn, 250 kobiet i dzieci na piętrze oraz 20 gości.

Autorka spacerownika analizuje pokrótce symbolikę elementów architektonicznych (np. 12 rytmicznie rozmieszczonych okien - jak 12 biblijnych plemion Izraela), opisuje kolejno wszystkie wejścia i pomieszczenia w świątyni oraz relacjonuje losy synagogi. - Została zamknięta w 1932 r. z powodu braku funduszy na jej utrzymanie - pisze. - W budynku powstał kinoteatr, najpierw niemiecki - propagandowy, a już po II wojnie światowej polski: "Wisła", a potem "Robotnik".

Od 1988 r. synagoga stała pusta. W 2006 r . została wyremontowana elewacja. Dziś opiekuje się nią Fundacja dla UKW, w budynku ma działać centrum kultury.

- Mały, nierzucający się w oczy dom u zbiegu ul. Przy Bożnicy i Korzeniowskiego pełnił niegdyś bardzo ważne funkcje dla miejscowych wyznawców wiary mojżeszowej - pisze w spacerowniku Karaszewicz. - - W nim lub w zabudowaniach znajdujących się na podwórzu mieściła się mykwa.

Niestety, nie zachowały się żadne fotografie rytualnej łaźni w Fordonie. - Możliwe jest też, że mykwa usytuowana była w zabudowaniach szachulcowych w ogrodzie posesji - sugeruje Kieraszewicz.

To budynek przy ul. Przy Bożnicy 2. Ceglany, piętrowy, pierwotnie z sześcioma pomieszczeniami: czterema na parterze i dwoma na piętrze (trzy - były salami lekcyjnymi, trzy - pokojami dla nauczycieli). - Szkoła żydowska cieszyła się dobrą opinią. Poziom nauczania oceniano jako wysoki - pisze Kieraszewicz.

Szkoła ostateczne została zamknięta w 1920 r. W budynku zamieszkał kantor.

- Targowisko było centralnym placem ludności żydowskiej i w XVIII wieku nazywano to miejsce Placem Żydowskim - pisze Kieraszewicz. - Trójkątną część placu między dwoma kasztanowcami nazywano Kozim Rynkiem - tu można było kupić zwierzęta.

Autorka spacerownika opisuje, jak funkcjonował w Fordonie handel, a nawet, jaki wygląd straganów kupieckich zaakceptowała rada miasta.

- Idąc ulicą Przy Bożnicy mijamy kolejno synagogę, mykwę i szkołę, by dojść do bet olam, czyli domu życia wiecznego (tak w języku hebrajskim określa się miejsce wiecznego spoczynku). To symboliczna droga życia, która kończy się w sosonowym zagajniku otoczonym blokami ulicy Samotnej - opowiada w spacerowniku Kieraszewicz.

Ale z dawnego kirkutu nic nie zostało. Cmentarz został zniszczony podczas II wojny światowej, a macewy posłużyły Niemcom do umacniania dróg. Część macew zabezpieczyło Stowarzyszenie Miłośników Starego Fordonu (na zdjęciu Damian Rączka, który pokazuje zabezpieczone macewy znalezione w Wiśle).

Pisanie spacerownika zajęło Kieraszewicz kilka miesięcy. Rozmawiała z mieszkańcami Starego Fordonu, wiele godzin spędziła w archiwum. Pomagał jej Damian Rączka ze Stowarzyszenia Miłośników Starego Fordonu. - Nie jest to typowy przewodnik dla turysty, to raczej spacerownik po  miejscach związanych z żydowską przeszłością miasteczka.
- To propozycja dla mieszkańców, czy dla turysty z zewnątrz?
- Stary Fordon jeszcze nie jest gotowy na przyjezdnego turystę - mówi Kieraszewicz. - Bo co z tego, że ma bogatą historię, skoro po spacerze turysta nie ma co ze sobą zrobić. Nawet kawiarni z prawdziwego zdarzenia nie znajdzie. Brakuje tu produktu turystycznego.

Kieraszewicz, przewodniczka turystyczna, twórczyni Muzeum Mydła i Brudu, jest autorką wszystkich tekstów w przewodniku. - Wszystko zaczęło się od licealnych praktyk, które prowadziłam. Opiekowałam się uczennicami Technikum Obsługi Turystycznej. Jako teren ich pracy wybrałyśmy Stary Fordon. I okazało się, że nie ma absolutnie żadnego opracowania o tym miejscu, które młodzi byliby w stanie przeczytać. Są książki historyczne: Żydzi w Fordonie, pod red. Tomasza Kawskiego i "Dzieje Fordonu" prof. Zdzisława Biegańskiego. Ale to lektury zbyt ciężkie dla młodych. Jednocześnie okazało się, że w Fordonie mieszka jeszcze sporo ludzi, którzy dużo pamiętają, są skłonni podzielić się wiedzą o kamienicach, w których żyją, pokazać zdjęcia.

Przewodnik zamówiła i wydała Fundacja dla Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. I to ona zajmie się dystrybucją tysiąca sztuk spacerownika wśród pasjonatów historii Starego Fordonu.