Architektura wolności. Jaką Bydgoszcz budowali po 1918 r.?

Pierwszą międzywojenną kamienicą był budynek przy ul. Piotrowskiego 13. - Bogdan Raczkowski zbudował ją w duchu zmodernizowanego klasycyzmu - pisze Wysocka. - Gdyby znalazła się w ciągu kamienic przy ul. Gdańskiej, nikt nie podejrzewałby, że powstała w latach 20. XX wieku.

Z lat 1925-1927 pochodzi kompleks budynków przy ul. Babia Wieś 11-17, o trzy lata młodszy jest kompleks złożony z dziewięciu budynków wzdłuż ulicy Żwirki i Wigury, zaprojektowany również przez Raczkowskiego.

Przy Placu Wolności 7 w 1939 r. powstał dom z salonem samochodowym Chevroleta w przyziemiu. To najbardziej popularna dziś modernistyczna kamienica z międzywojnia. - Wpływ na jego kształt miały niewątpliwie wizyty architekta Jana Kossowskiego w Gdyni - pisze Wysocka. (...) - Elewacja, wzorem gdyńskich, została obłożona jasnym, kieleckim piaskowcem, natomiast filary w salonie wystawowym na parterze obłożono kolorowym stiukiem, wnętrze oświetlono szeregiem wpuszczonych w strop lamp.

W latach 30-tych w północnej części ul. Gdańskiej od numeru 208 do 220 powstała w latach 1936-1938 zabudowa blokowa należąca do Osiedla Leśnego.

1 kwietnia 1920 r. w obręb miasta zostało włączone 18 gmin podmiejskich, w tym - Skrzetusko. Wówczas mówiono o nim Szretery - bo pierwotną nazwą tego przedmieścia było Schroettersdorf. W okresie międzywojennym kilka ulic otrzymało tu nową zabudowę, w części - zabudowę uzupełniono.

Przykład: w latach 1921-22 wzdłuż ul. Moniuszki stanęło osiem bliźniaczych domów parterowych, z wysokimi, mansardowymi dachami. Domy otoczone były ogrodami. Wzniesiono je z funduszy miejskich na terenach należących do gminy Bydgoszcz. Ich projektantem był Bogdan Raczkowski.

Powstały dwa okazałe obiekty użyteczności publicznej: w 1924 r. - nowoczesny stadion im. Marszałka Józefa Piłsudskiego przy al. Mościckiego (obecnie ul. Sportowa) oraz Szpital Miejski na granicy Skrzetuska i Bielaw.

Początki Sielanki sięgają czasu sprzed wybuchu I wojny światowej. Jej plan był gotowy już w 1912 r. Ale przez następne pięć lat powstało tylko kilka willi, potem nastąpił 10-letni zastój. Autorem powojennych planów dla Sielanki był Bogdan Raczkowski. - Parcele sprzedawane były na bardzo dogodnych warunkach. Ci, którzy ukończyli dom do użytku przed upływem dwu lat, zyskiwali całkowite umorzenie ceny działki, jeśli w ciągu trzech, wartość obniżano o 50 proc. - pisze Agnieszka Wysocka w swojej książce.

W 1927 r. znów zaczęto zabudowywać Sielankę. - Projektanci stanęli przed trudnym zadaniem tworzenia mniej lub bardziej okazałych domów o bryłach zewnętrznych będących willami i wnętrzach odpowiadających potrzebom budynków lokatorskich. Powstały zminiaturyzowane kamienice przy pl. Weysenhoffa 4, 6, Al. Ossolińskich 17, jak też typowe wille jedno i dwurodzinne - opowiada Wysocka. I dodaje: W tej części miasta mieszkało się wygodnie, za sąsiadów mając elitę miasta - adwokatów, przedsiębiorców, lekarzy, bogatych kupców. Na archiwalnych fotografiach można zobaczyć zaparkowane przed willami samochody i odpoczywające w cieniu drzew eleganckie towarzystwo.

W projektowaniu nowych obiektów szczególne zasługi miał Wydział Budownictwa Magistratu. Dzięki powstałym tam planom w Bydgoszczy stanął największy szpital miejski w Polsce okresu międzywojennego. I jeden z najnowocześniejszych. Wcześniej budowano szpitale w systemie pawilonowym, bo bano się, że choroby będą się rozprzestrzeniać. Tu, w jednym budynku na różnych piętrach rozmieszczono chorych. Prace nad nim rozpoczęto w 1927 r. Dwa lata później budynek był pod dachem. Ale z powodu braku pieniędzy inwestycję wstrzymano do 1933 r. 13 grudnia oddano do użytku środkową część szpitala i lewe skrzydło.

- Na początku XX wieku, na terenie wówczas jeszcze podmiejskiej gminy, niemieckie Urzędnicze Towarzystwo Oszczędnościowe i Budowlane, powstałe w 1903 r., wzniosło kolonię domków jednorodzinnych - opowiada Wysocka w swojej książce. - (...) Już w 1904 roku większość domów była zasiedlona. Powstał jednorodny zespół piętrowych, murowanych domków, krytych wysokimi, wielospadowymi dachami z czerwonej dachówki.

W międzywojniu dzielnicę tę upodobali sobie bogaci mieszczanie. Powstała tu w tym czasie (1934 r.) m.in. ciekawa willa przy ul. Chodkiewicza 65. Wysocka pisze o niej tak: - Jest ona bardzo interesująca ze względu na rozplanowanie bryły i wnętrza. Jej projektant, budowniczy Józef Trojański, nadał budynkowi kształt zbliżony w rzucie do trójkąta o zaokrąglonym narożu południowo-zachodnim. Przenikające się różnej wysokości bryły tworzą budynek, w którym ważną rolę odgrywa światłocień.

Przez bydgoszczan dzielnica nazywana była 'Dzielnicą arystokratów'. Dlaczego? - Od wyjeżdżających do Niemiec urzędników należące do nich okazałe wille kupowali przede wszystkim ich następcy, czyli polscy pracownicy urzędów. Trzeba przyznać, że wpływowi mieszkańcy potrafili, zawiązując Towarzystwo Miłośników Bielaw, wywalczyć wiele rzeczy, o które u władz miasta bezskutecznie zabiegali bydgoszczanie z innych dzielnic - tłumaczy Wysocka w swojej książce.

Co wywalczyli? Np. bruk, kanalizację, oświetlenie. Dzieci uczyły się w nowoczesnej szkole przy Poniatowskiego, odpoczywały w ogrodzie botanicznym u zbiegu ul. Niemcewicza i Powstańców Wielkopolskich.

Miejski Ogród Botaniczny wytyczono w 1930 r. Zaprojektował go dyrektor Zieleni Miejskiej Marian Guntzl. Wzorem był ogród botaniczny w Poznaniu. Wysocka: - Blisko wejścia do ogrodu znajdował się prostokątny placyk, pośrodku którego ustawiono zegar słoneczny, a w czterech narożach figurki przedstawiające pory roku. Bydgoski rzeźbiarz Bronisław Kłobucki w 'Wiosnę', 'Lato', 'Jesień' i 'Zimę' zamienił kilkuletnie dziewczynki'.

W listopadzie 1923 r. magistrat podarował Księżom Misjonarzom św. Wincentego a Paulo grunt - ok. 5270 m kwadr. przy Al. Ossolińskich i ul. Sielanka pod budowę kościoła i internatu dla 200 uczniów. Parafię erygowano w kwietniu następnego roku. Autorem projektu kościoła i domu był poznański architekt Adam Ballenstaedt. Nowa, monumentalna świątynia, miała być pomnikiem wdzięczności Opatrzności Bożej za powrót Pomorza do Polski i upamiętniać 300-lecie powstania zgromadzenia Pallotynów. Stylistycznie budowla nawiązuje do form neoklasycystycznych, w detalu architektonicznym - korzysta z form neobarokowych. - Wraz z budową kościoła miejscy planiści opracowywali projekt zagospodarowania placu przed kościołem, aby stworzyć dogodne miejsce do podziwiania największej w mieście świątyni - pisze Wysocka.

W międzywojniu powstał kościół pw. Św. Stanisława Biskupa i Męczennika na Siernieczku w 1924 r. Powstał kościół pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy przy ul. Ugory, kościół św. Antoniego z Padwy na Czyżkówku.

W 1926 r. w Bydgoszczy bieżącą wodę posiadało tylko cześć kamienic w Śródmieściu i wille w centrum. W mieście działało kilka niewielkich łaźni publicznych, ale nie wystarczały dla wszystkich chętnych. Rada Miasta uznała, że potrzebny jest nowoczesny zakład kąpielowy. Łaźnię u zbiegu ul Orlej i ks. Skorupki na Szwederowie oddano do użytku 10 listopada 1928 r.

Dziś jest odrestaurowana i zagospodarowana, mieści się tu Centrum Kultury, Higieny i Zdrowia Psychicznego.

Dom Starców wybudowano przy ul. Grudziądzkiej 45. Projekt zakładał, że budynek pomieści 80 pensjonariuszy. Otwarto go 29 lipca 1928 r. w obecności prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Agnieszka Wysocka w swojej książce opisuje, jak wyglądał Dom Starców w środku: - (...) w piwnicy znalazło się pomieszczenie dla kotłowni, kuchni, spiżarni na warzywa i pralni; wyżej, na parterze zaprojektowano mieszkanie dla zarządcy obiekty z kuchnią i z łazienką oraz trzy pokoje dla czterech osób i trzy pokoje przewidziane dla małżeństw w podeszłym wieku, dalej na parterze znajdowała się kancelaria i sala dla chorych. I i II piętro było ukształtowane analogicznie - były tu sale dla siedmiu lub czterech osób. Na I piętrze urządzono dużą jadalnię z kaplicą. Na poddaszu mieściły się pokoje dla służby, warsztat krawiecki i szewski oraz suszarnia i magazyny.

Dziś działa tu Sąd Rejonowy

Agnieszka Wysoka - doktor historii sztuki, zatrudniona w Pracowni Dziedzictwa Kulturowego Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury. Wykłada w Instytucie Historii i Stosunków Międzynarodowych UKW. Kilka tygodni temu ukazała się jej książka 'Architektura i urbanistyka Bydgoszczy w dwudziestoleciu międzywojennym', wydana przez Towarzystwo Naukowe KUL. W grudniu ukaże się jej artykuł o bydgoskim modernizmie w książce z cyklu 'Modernizmy' pod red. Andrzeja Szczerskiego, poświęconej dawnemu województwu pomorskiemu.