Te kamienice pamiętają Mariana Rejewskiego i Polę Negri

Marian Rejewski ma w Bydgoszczy swoją ulicę, ławeczkę, jedna ze szkół nosi jego imię. Niemymi świadkami jego biografii jest też kilka bydgoskich kamienic. Przewodnicy, którzy oprowadzają po mieście szlakiem kryptologa, zatrzymują się właśnie przed nimi. Prezentujemy trasę, zaproponowaną przez przewodnika Dawida Urbańskiego. Które adresy dokumentują bydgoską biografię Rejewskiego?

Wileńska 6. W tej kamienicy, 16 sierpnia 1905 roku, urodził się. Był najmłodszym z siedmiorga dzieci. Miał trzy siostry i trzech braci. Ci, niestety, umarli w młodym wieku. Mały Marian długo tu nie mieszkał. - Krótko po jego urodzeniu rodzina przeniosła się do domu z ogrodem przy ul. Zduny 6a - opowiada Urbański.

Plac Wolności 9. Dziś to gmach I LO, przed wojną - mieściło się tu Państwowe Gimnazjum Klasyczne. Rejewski tu zdał maturę w 1923 roku. Potem studiował na Uniwersytecie Poznańskim, pod opieką prof. Zdzisława Krygowskiego. Potem zaczyna się najbardziej doniosły okres w biografii Rejewskiego. Z Bydgoszczą jednak nic go w tym czasie nie łączy. Wojsko zainteresowało się nim, gdy studiował w Poznaniu. Chciało stworzyć od podstaw placówkę dekryptażu. Poznańscy studenci mieli być jej bazą. A Rejewskiemu łamanie kluczy przychodziło łatwo. Dlatego znalazł się w trójce najlepszych, obok Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego. Na przełomie lat 20. i 30. zrezygnował z pracy na poznańskim uniwersytecie i poświęcił się zajęciom w Biurze Szyfrów Sztabu Głównego w Warszawie. I dostał zadanie: rozpracować nowy system szyfrowania wiadomości stosowany w armii niemieckiej. Niemcy byli pewni, że Enigma jest nie do rozgryzienia. Ale Rejewski złamał kod.

Zdołał odtworzyć wewnętrzne połączenia między trzema bębenkami Enigmy. Dzięki temu technicy mogli zbudować kopię niemieckiej maszyny. Enigma została złamana. To było w roku 1932.

Ważny są jeszcze dwa adresy: Dworcowa 10 i Gdańska 10. Przy Dworcowej mieściło się mieszkanie teściów Rejewskiego. Marian żeni się z Ireną Lewandowską, córką dentysty, w 1934 r. Dwa lata po ślubie rodzi się im syn - Andrzej. W 1939 r. -  córka Janina (obecnie Janina Sylwestrzak). Gdy dwa miesiące przed wybuchem wojny Polacy przekazali dwie własne Enigmy Francuzom i Anglikom, Rejewski mieszkał w Warszawie. Gdy rozpoczęły się walki, wyjechał na Wschód. W stolicy zostawił żonę, trzyletniego syna i kilkumiesięczną córkę. Nie zobaczył ich do końca wojny. Tułał się: przez Rumunię, Jugosławię, Włochy, w końcu Francję. Potem była jeszcze Hiszpania i Londyn. Do Bydgoszczy wrócił w 1946. Żony i dzieci nie widział przez siedem lat. Pierwszy raz zobaczyli się właśnie w mieszkaniu teściów przy Dworcowej.

Kolejny ważny adres to Gdańska 10. Tu Rejewscy mieszkali, zanim przeprowadzili się do Warszawy. Nikt w tym czasie nie wiedział, że to on rozszyfrował Enigmę. On sam o tym nie mówił. Pracował jako urzędnik. Najpierw w zrzeszeniu spółdzielców, potem w Eltrze. Ostatecznie z Bydgoszczą Rejewscy rozstali się w 1969 r.

Marian Rejewski swoje wspomnienia opisał w 1967 r. Złożył je w Wojskowym Instytucie Historycznym. Ale nikt się nimi nie zainteresował. Świat usłyszał o nim dopiero w latach 70. ubiegłego wieku, krótko przed jego śmiercią. Wtedy mieszkał już w Warszawie. Gdy żył nad Brdą, nikt o nim nie słyszał, poza wąskim gronem znajomych.

Rejewski zmarł w 1980 r., w Warszawie. Bydgoszczanie pamiętają o swoim bohaterze. Rejewski ma ławeczkę przy ul. Gdańskiej, swoją ulicę, jedna ze szkół nosi jego imię, podobnie jak aula UKW i Wojewódzka Biblioteka Pedagogiczna.

W którym z bydgoskich sklepów Pola Negri kupowała rękawiczki? Co ją łączy z pomnikiem Łuczniczki? O sekretach słynnej aktorki opowiada Agata Gralak, przewodniczka, która poprowadziła "Spacer z Polą Negri muzyczną Bydgoszczą lat 20.", podczas tegorocznego Święta Ulicy Gdańskiej.

Ale jej związki z naszym miastem nie były aż tak silne, jak chcieliby jej wielbiciele. Biografowie Apolonii Chałupiec wątki bydgoskie często pomijają. Bo co do wielu nie ma pewności, ile w nich prawdy, ile legendy. Apolonia Chałupiec urodziła się w 1897 r. w Lipnie. Jej ojciec, słowacki Rom, był cieślą. Mama - zajmowała się domem. Pierwsze kroki na teatralnej scenie stawiała w Warszawie, dokąd wyjechała z mamą. Pseudonim przejęła od włoskiej poetki Ady Negri, którą była zafascynowana. Jej droga do Hollywood prowadzi przez Berlin i teatr Maxa Reinhardta. Gdy trafia do wytwórni Paramount, szybko staje się największą aktorką swoich czasów. I milionerką.

Jak często bywa w Bydgoszczy? Z jej pobytu w hotelu Pod Orłem nie zachowały się żadne karty pobytu, rachunki czy inne kwity. Wszystko przepadło podczas II wojny światowej. Najpewniej jednak mieszkała tu przez kilka tygodni w 1920 roku,Jest patronką luksusowego apartamentu w hotelu Pod Orłem.

Są za to dokumenty dowodzące, że kupiła willę przy ul. Zamoyskiego 8. Ale wciąż nie wszystko o tej transakcji wiadomo. Po co Poli Negri ta nieruchomość? Są trzy hipotezy. Pierwsza - kupiła ją dla siebie. Druga - dla matki Eleonory. Trzecia - dla zarobku.

Z pewnością nie jest prawdą powtarzana przez wielu teza, że do Poli Negri należał też dom na rogu ul. Gdańskiej i Zamoyskiego. To plotka. Skąd się wzięła? Odpowiedź jest w "Ilustrowanym Kurierze Polskim" z 13 stycznia 1973 r. Ówczesny dyrektor Bydgoskiej Centrali Wynajmu Filmu Alojzy Bukolt udzielił wywiadu dziennikarzowi Tadeuszowi Vogelowi. Na pytanie o związki Poli Negri z naszym miastem, odpowiedział: "W Bydgoszczy znajduje się budynek stanowiący kiedyś jej własność (dawniejsza restauracja Słowianka, obecnie Klub MO). Mieszkała tu jej matka".

Ale willa ta nigdy nie była własnością Negri i nie mieszkała tam jej matka. Bukolt najpewniej powtórzył legendy, które krążyły po mieście. Wszyscy wiedzieli, że dom Poli Negri mieścił się przy ul. Zamoyskiego. Wskazywali ten, który był najokazalszy.

Ważnym punktem na trasie spaceru prowadzonego przez Gralak był park im. Kochanowskiego. - Przy wejściu do niego stoi pomnik Henryka Sienkiewicza - opowiada przewodniczka. - Na jego pierwowzór, zniszczony w czasie II wojny światowej, Pola Negri prawdopodobnie obiecała wyłożyć pieniądze, podobnie jak na sierociniec w okolicach Bydgoszczy. Ale słowa nie dotrzymała.

Jaki jest związek Poli Negri z pomnikiem bydgoskiej Łuczniczki? Posąg przed wojną zdobił plac Teatralny. Najbardziej konserwatywnym z bydgoszczan nagość Łuczniczki podnosiła ciśnienie i domagali się przeniesienia pomnika w inne miejsce. Do protestu przyłączyła się Eleonora, matka Poli. Bydgoska prasa sugerowała, że sama aktorka także domaga się usunięcia nagiej Łuczniczki, a w jej miejsce zamierza ufundować pomnik Aleksandra Fredry. Ile w tym prawdy? Wiadomo, że pomnik autora "Zemsty" nigdy w Bydgoszczy nie stanął.

Pola Negri zmarła w San Antonio w 1987 r. Władze Bydgoszczy nie opłakiwały jej w nekrologach, dziennikarze ? w skromnych notatkach odnotowali jej śmierć.