Mamy zabytki z wszystkich epok. Nawet "polskie piramidy"

Megalityczne grobowce kujawskie w okolicach Izbicy Kujawskiej powstały ponad 2,5 tys. lat przed naszą erą. Miejscowi mówią na nie: "żalki". Znajdują się w trzech miejscowościach: w Wietrzychowicach i Sarnowie to dość rozległe nekropolie, a w Gaju - pojedynczy megalit.

Jak wyglądają? Ich długość sięga nawet 130 metrów, czoło ma kształt trapezu. Całość obłożona jest dużymi głazami. W megalitach grzebano od jednej do kilku osobowe. Większość pochowanych tu to mężczyźni. W Sarnowie jest grób 70-letniej kobiety. To jedno z najbardziej tajemniczych miejsc w województwie. Mówią o nim "polskie piramidy". Dzięki badaniom archeologicznym wiemy, że najważniejsze osoby w regionie chowano podczas ceremonii pogrzebowych nie leżąc, ale w pozycji wyprostowanej, wraz z różnymi glinianymi naczyniami, narzędziami do pracy, czy wojennymi atrybutami.

Do XIX wieku grobowców kujawskich było znacznie więcej. Niestety, część z nich rozebrali ludzie, potrzebujący kamienia na fundamenty domów.

Najbardziej znanym prehistorycznym obiektem regionu jest zrekonstruowana osada obronna w Biskupinie. Osiedle datowane jest na ok. 600-400 lat przed naszą erą.

Ale na terenie kujawsko-pomorskiego odkryto ślady jeszcze dwóch innych osad obronnych kultury łużyckiej - w Sobiejuchach oraz w Izdebnie. Ta w Biskupinie to najlepiej przebadany gród prehistoryczny w Europie. Około 400 r. p.n.e. został opuszczony przez mieszkańców po 150 latach użytkowania.

Strzelno powala liczbą romańskich zabytków. Na jednym wzgórzu, św. Wojciecha - ponad 200 skatalogowanych dzieł z tego okresu. Jest tu kościół św. Trójcy i rotunda św. Prokopa, które wchodziły w skład zespołu klasztornego norbertanek, w średniowieczu bardzo bogatego zakonu. Obie świątynie pochodzą z drugiej połowy XII wieku.

Kościół jednak był wielokrotnie przebudowywany. I pewnie dziś nikt nie uważałby go za jeden z najważniejszych zabytków sztuki romańskiej w Polsce, gdyby w 1946 r. nie odsłonięto spod grubej warstwy tynku pokrytych rzeźbami romańskich kolumn.

Fot. Arkadiusz Wojtasiewicz / Agencja gazeta

Można je czytać jak średniowieczne traktaty teologiczne. - Na kolumnach klasztornego kościoła widzimy personifikacje cnót i przywar. Niewielkie postacie zamknięte w arkadkach symbolizują wszelkiego rodzaju złe i dobre cnoty ludzkiej natury - opowiada Włodzimierz Bykowski, autor licznych przewodników po regionie. - Na północnej są przywary. Bo północ symbolizuje ciemną stronę świata. Gniew przedstawia dziewczyna szarpiąca włosy, obżarstwo - je, zabójstwo - stoi z obnażonym mieczem. Co ciekawe, wśród negatywnych postaci znajdziemy też kleryka uwodziciela, co dla niektórych może być dowodem, że ludzie zawsze wykorzystywali swoje stanowiska do zaspokajania własnych żądz.

Jest też "polska Wenus wstydliwa" - pierwsze w rodzimej sztuce sakralnej przedstawienie nagiej kobiety, uosabiającej rozpustę. - Z kolei na kolumnie południowej płaskorzeźby obrazują cnoty: pokora krzyżuje na piersi ramiona, sprawiedliwość w prawej dłoni trzyma wagę, roztropność - książkę. Możemy przypuszczać, że inspiracją dla rzeźbiarza zdobiącego kolumny w Strzelnie były traktujące o sprawach teologicznych dzieła, takie jak "Zwierciadło dziewic", w którym pojawia się drzewo cnót i drzewo przywar, czy dramat "Korowód cnót" Hildegardy z Bingen - wielkiej mistyczki i kompozytorki, której muzyka w XX wieku ponownie stała się modna. Ale kolumny to nie wszystko. W muzeum przy kościele św. Trójcy można zobaczyć jeszcze kilka tympanonów z dekoracjami rzeźbiarskimi o złożonej wymowie teologicznej.

O Strzelnie opowiadają wszystkie opracowania dotyczące historii sztuki, wizytę tu polecają wszystkie przewodniki po regionie. Ale jest w kujawsko-pomorskim sporo innych miejsc, w których można poczuć surowość romańskiej sztuki. Przykład? Do najciekawszych zabytków tego okresu w regionie należą też kolegiata w Kruszwicy i kościół NMP w Inowrocławiu. Przypuszcza się, że powstanie kolegiaty wiąże się również z benedyktynami, którzy zaczęli wznosić budynek pod koniec XI w. Ostatecznie ukończono ją w pierwszej połowie następnego stulecia. Tu można poczuć doskonale surowość romańskiej sztuki.

Do kościoła NMP w Inowrocławiu warto przyjechać ze względu na romańskie płaskorzeźby. Na ścianie północnej kościoła Najświętszej Marii Panny z ok. 1180 r. znajdują się rzeźbione i ryte maski diabłów i różnych innych fantazyjnych stworów. Umieszczenie ich w tym miejscu miało głęboką symbolikę. Północna zewnętrzna ściana budynku symbolizuje świat złych duchów i zjaw, które trzeba odpędzić od świętego miejsca. Do dziś niektórym z nich przypisuje się magiczne działanie.

Architektura gotycka kojarzy się w regionie głównie z Toruniem. Tam "gotyk na dotyk". Trzy wspaniałe gotyckie kościoły, okazały ratusz, kamienice, mury miejskie i ruiny zamku krzyżackiego. Ale zabytków późnośredniowiecznych w regionie co niemiara.

W Chełmnie - aż sześć kościołów i niemal w całości mury miejskie. We Włocławku - katedra Wniebowzięcia NMP.  Ciekawe gotyckie świątynie znajdują się jeszcze w Brodnicy, Golubiu-Dobrzyniu, Chełmży, Nowem, Grudziądzu.

Większość kościołów w północnej części województwa było konsekrowanych za czasów Krzyżaków.

- W Polsce na działalność rycerzy mnichów patrzymy często z perspektywy wojen, jakie toczyli oni z polskimi władcami. Zapominamy, że mimo wszystko Krzyżacy przyczynili się do rozwoju regionu - mówi Bykowski. - Kiedy w Polsce budowano głównie z drewna, na terenach krzyżackich nieomal w każdej wsi stawiano murowane kościoły parafialne. Jest ich całe mnóstwo na Pojezierzu Chełmińskim.

Gotyckie zabytki w regionie to nie tylko architektura. - Z okresu późnego średniowiecza zachowały się do naszych czasów liczne rzeźby - opowiada Bykowski. - To głównie drewniane, polichromowane figurki. Część z nich jest otoczona kultem i znajduje się w sanktuariach. Tak jest w Oborach, Inowrocławiu, Markowicach. Na uwagę zasługują również gotyckie krucyfiksy - wiele ich w Toruniu, bardzo ciekawe przedstawienie ukrzyżowanego Chrystusa znajduje się w klasztorze w Kcyni.

Kilka ciekawostek. Mamy w regionie marmurowy nagrobek biskupa włocławskiego Piotra z Bnina autorstwa Wita Stwosza, największego twórcy doby późnego gotyku w Polsce. Znajduje się w katedrze Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we Włocławku, w kaplicy św. Józefa przy północnej nawie świątyni. Powstał w 1493 r.

Z kolei w toruńskim kościele św. Jakuba podziwiać możemy unikatowy gotycki obraz tablicowy. Pasja dominikańska przedstawia 22 sceny z męczeńskiej drogi Chrystusa, ukazane na tle rozbudowanego pejzażu. Takie podejście do opowiadania historii biblijnych było dość popularne w średniowiecznym świecie. Dzieło datowane jest na ok. 1480 r.

Zabytków architektury renesansowej w województwie nie ma wiele. W Świeciu nad Wisłą można zobaczyć renesansową wieżę i korpus gotyckiego kościoła starofarnego, w Raciążku koło Ciechocinka stoi kościół Wszystkich Świętych i św. Hieronima, a w Runowie Krajeńskim późnorenesansowy kościół Świętej Trójcy. Renesansowe elementy zamku można podziwiać w Golubiu-Dobrzyniu. To pokrzyżacki zamek, przebudowany w XVII wieku na późnorenesansową rezydencję.

Bykowski, poproszony o wytypowanie pereł renesansu w regionie, nie miał wątpliwości.

Kaplica św. Barbary w Kościelcu Kujawskim koło Inowrocławia - to jego pierwszy typ. Ukończona w 1559 r., dobudowana do pierwotnie romańskiego kościoła św. Małgorzaty, jest perełką regionu. - Pamiętam, jak wiele lat temu pierwszy raz trafiłem do Kościelca - wspomina Bykowski. - Od razu wiedziałem, że jest to wyjątkowy zabytek. Dlaczego? Po pierwsze, dzięki bardzo ciekawej architekturze. Jej twórcą był prawdopodobnie Giovanni Battista di Quadro, który w tym samym czasie rozbudował w renesansowym stylu gotycki ratusz w Poznaniu. Kaplica jest kwadratowa, co jest typowym rozwiązaniem, ale sklepiona oryginalnie - nisko rozpiętym sklepieniem zwierciadlanym. Z zewnątrz dobudówkę wieńczy attyka - stosowana głównie w sztuce świeckiej, a nie sakralnej. Drugim powodem, dla którego kaplica w Kościelcu jest wyjątkowa, jest jej wystrój, a dokładniej znajdujący się tam nagrobek Jana i Janusza Kościeleckich. Został ukończony już w 1559 r. Na dodatek jest to dzieło rzeźbiarskie o wysokiej klasie, harmonijnej kompozycji i nieomal pełnoplastycznym przedstawieniu zmarłych, którzy już tylko drzemią, czekając na zmartwychwstanie ciała.

Drugim, moim zdaniem wyjątkowym, zabytkiem renesansowym w regionie jest, według Bykowskiego, ratusz w Chełmnie. Pochodzi również ze środkowego okresu i posiada jeszcze jeden oryginalny narodowy element. - Jest nim attyka, nazywana niekiedy attyką polską - opowiada. - Oglądając jednak wzniesiony w latach 1567-1570 budynek, warto pamiętać, że pierwotne nie było ostatniego rzędu okien. Wykuto je w XIX w., zmieniając attykę w ścianę drugiego piętra. Dlatego, patrząc na zabytek warto uruchomić wyobraźnię i usunąć otwory okienne. Kiedy to zrobimy, poczujemy, jakie proporcje i jakie formy architektoniczne fascynowały ówczesnych ludzi. Oglądając chełmiński ratusz, można również podziwiać inwencję budowniczych, bo prawie każdy detal jest inny.

Najoryginalniejszą cechą polskiego baroku na skalę europejską są kościoły drewniane - podkreśla Bykowski.

A tych na Kujawach i Pomorzu sporo. Nie spotkamy ich tylko na Pojezierzu Chełmińskim - tam już w gotyku Krzyżacy stawiali kościoły z polnego kamienia i cegły. I drewniane niekiedy bywają tylko wieże. Najciekawszy drewniany kościół województwa stoi w Gąsawie koło Żnina, bo jego wnętrze to prawdziwa barokowa feta dla zmysłów.

Do końca XX w. ta świątynia - pod wezwaniem św. Mikołaja - nie wyróżniała się od innych.

- Zmiana nastąpiła po odkryciu malowideł ściennych pod warstwą tynków - opowiada Bykowski. - W efekcie możemy dziś podziwiać wyjątkowy wystrój, który swoim bogactwem pokazuje, jak estetyka baroku i treści kontrreformacji oddziaływały na wyobraźnię wiernych nawet małych miejscowości. Inny ciekawy barokowy kościół drewniany stoi w Młyńcu koło Torunia. Architektonicznie jest on podobny do innych - jednonawowy z prezbiterium i wieżą. Wyróżnia się wystrojem przypominającym nieco ten w Gąsawie. W prezbiterium namalowane jest baldachimowe tło dla ołtarza głównego. Zresztą poziom prac konserwatorskich w Młyńcu został nawet wyróżniony w 2004 r. przez ministra kultury.

Barok w architekturze Kujaw i Pomorza pojawiał się stopniowo, najczęściej przez modernizację stojących już budynków. Powstałe w okresie gotyku i renesansu kościoły były w XVII i XVIII w. przebudowywane w duchu nowego stylu. W efekcie niemal każdy gotycki kościół posiada obecnie barokowe przeróbki.

W baroku modernizowano jednak nie tylko świątynie, ale też inne gmachy, jak spichrze czy bramy miejskie. W kamienicach zmieniano elewację, dodawano zdobienia z elementami nowego stylu. W ten sposób architektura baroku stała się tak naprawdę rozwinięciem manieryzmu. Przykładem są choćby kamienice z Torunia, z których najciekawszymi są: Pod Gwiazdą oraz dawny pałac biskupów kujawskich.

Wśród zabytków sprzed klasycyzmu dominują obiekty sakralne. Potem jednak tę przewagę tracą. Pod koniec XVIII w. nastała moda na budowanie posiadłości na wsi. Wiele zabytków z poprzednich dwóch wieków nie przetrwało do dziś. W okresie komuny większość pałaców dawnych właścicieli ziemskich została zaniedbana lub zdewastowana.

Co przetrwało?

Na przykład pałac w Lubostroniu. Ten klasycystyczny pałac to jeden z najciekawszych obiektów regionu. Wzniesiono go na przełomie XVIII i XIX w. Wchodzi w skład całego zespołu parkowo-pałacowego. Na zewnątrz uwagę przyciąga posąg Atlasa dźwigającego glob ziemski. Rzeźba stoi na kopule rotundy.

Akwedukt w Fojutowie. Epoka stali i pary przyniosła dziesiątki obiektów użytecznych, które miały pełnić określone funkcje, ułatwiać ludziom życie.

Fot. Ulrich Jahr/CC/Wikimedia

Akwedukt został wzniesiony w latach 1845-1849. To takie bezkolizyjne "skrzyżowanie" Czerskiej Strugi, która płynie dołem i Wielkiego Kanału Brdy. Do akweduktu najfajniej jest dotrzeć kajakiem.

XIX wieczne budowle cechuje ogromna różnorodność stylistyczna.

Pałac nowy w Ostromecku to pięknie odrestaurowany XIX-wieczny zabytek. Właściwie składa się on z dwóch obiektów: późnoklasycystycznego pałacu z 1849 r. oraz dobudowanego do niego neobarokowego pałacyku myśliwskiego. Całość otaczają tarasy, z których możemy oglądać zespół parkowy z kwiatowymi dywanami. Opodal stoi jeszcze rokokowy pałac stary.

Pałac Dziewanowskich w Szafarni z kolei jest w Polsce jednym z trzech miejsc kultu Chopina. Badacze twórczości słynnego kompozytora zgodnie twierdzą, że pobyt 14-letniego Fryderyka w Szafarni wywarł znaczny wpływ na jego twórczość. Tu w majątku Dziewanowskich, rodziców kolegi z liceum, do dziś rośnie lipa, pod którą siadał, marzył, komponował i redagował swój Kurier Szafarski.

Jedną z najciekawszych budowli sakralnych XX wieku wzniesiono w Bydgoszczy w latach 1925-1938. Bazylika św. Wincentego a Paulo jest wzorowana na rzymskim panteonie, może pomieścić do dwustu tysięcy wiernych.

Co potem? XX wiek przyniósł modernizm, później szarzyznę PRL-u. - W socjalistycznej Polsce nie było inwestorów, którzy mogliby sfinansować naprawdę ciekawe projekty modernistyczne - uważa Bykowski.

Można się oczywiście z  nim nie zgadzać i długo wyliczać ciekawe realizacje tego okresu w regionie. Te, które powstały już w demokratycznej Polsce, budzą mniej kontrowersji. Do najciekawszych realizacji powstałych w ostatnich dekadach zaliczyć można choćby bydgoski BRE Bank.

MONIKA SKOLIMOWSKA

Korzystałam z książki "Kujawsko-pomorskie. Przewodnik po zabytkach" Włodzimierza Bykowskiego i kilku rozmów przeprowadzonych pięć lat temu z ich autorem.