Wielka eksplozja trotylu wstrząsnęła Bydgoszczą w 1952 r.

Wszystko wydarzyło się dwadzieścia minut po północy 19 listopada 1952 r. w Wytwórni Chemicznej nr 9 w Łęgnowie. Wybuch w budynku nr 186, w którym produkowano trotyl, był słyszany nawet w centrum Bydgoszczy. Zginęło 15 osób, kilkadziesiąt zostało rannych. Uszkodzeniu uległo ponad sto budynków. Budynek nr 186 wchodził w skład wydziału o nazwie ,,Obiekt 2000/ II linia". Jego zadaniem była produkcja trotylu na potrzeby wojska. W budynku nr 186 przeprowadzano jeden z ostatnich etapów produkcji trotylu - trinitrację, polegającą na mieszaniu półproduktu z mieszanką kwasów w żelaznych zbiornikach (nitratorach) o pojemności około 15 ton każdy.

Na zdjęciu: Lej wielkości 80 na 60 metrów, jaki powstał w miejscu eksplozji.

Na nocnej zmianie w tym obiekcie pracował na stanowisku ucznia aparatowego 22-letni Władysław Walichniewicz. Kilkanaście minut po północy szedł do kolegi, który miał zegarek, by zapytać o godzinę. - Nie zdążyłem jednak dojść, ponieważ w tym momencie na bazie drugiej z nitratora B została odrzucona aluminiowa pokrywa włazu i z otworu tego wybuchł słup ognia o kolorze czerwono-białawym. Trwało to może jakieś 10 sekund, a później ogień zgasł. I wtedy dopiero uprzytomniłem sobie niebezpieczeństwo i pobiegłem na dwór - zeznawał kilkanaście godzin później. Walichniewicz odbiegł kilkadziesiąt metrów i zatrzymał się. Obok stali inni pracownicy. Obserwowali wydobywającą się coraz większą jasność z budynku 186. W tym momencie obok nich przejechał samochód straży pożarnej zmierzający w kierunku pożaru.

Na zdjęciu: Po drzewach w odległości kilkuset metrów pozostały jedynie kikuty.

W strażackim wozie było osiem osób, wśród nich 32-letni Kazimierz Minczyński . Trzy godziny wcześniej położył się w ubraniu na odpoczynek. Obudził się kilkanaście minut po północy, w bazie strażackiej dzwoniły wszystkie dzwonki alarmowe. Trzydzieści sekund później wóz ruszył. Gdy jechali, widzieli ogień odcinający się wyraźnie na tle ciemnego nieba. Pokonanie trasy zajęło im niespełna cztery minuty. Samochód zatrzymał się około 40 metrów od budynku nr 186. Padła komenda ,,z wozu" i strażacy zaczęli wyskakiwać po obu stronach pojazdu. W tym momencie nastąpiła eksplozja. Minczyński wychodził po prawej stronie i to uratowało mu życie, bo wóz strażacki zasłonił go od ognia i odłamków betonu. Koledzy wysiadający od strony budynku nie mieli tyle szczęścia, zginęło dwóch strażaków i kierowca. W wyniku eksplozji ich ciała zostały częściowo zwęglone. Po kilku minutach Minczyński odzyskał przytomność. Podszedł do niego jeden z kolegów, który przeżył i poprosił o latarkę, bo wokół panowała ciemność - zgasły wszystkie światła na terenie zakładów.

Na zdjęciu: Zniszczony budynek nr 184 oddalony o 50 m od miejsca wybuchu.

Gdy straż pożarna przejechała obok grupki ludzi, wśród których stał Walichniewicz, ktoś z pracowników powiedział głośno, żeby uciekać dalej, bo może nastąpić wybuch. Słysząc to ludzie zaczęli biec. Zdążyli odbiec  może ze sto metrów, gdy usłyszeli silną detonację. Siła wybuchu poprzewracała wszystkich na ziemię. W tym czasie Feliks Chrapicki 26-letni, starszy operatorowy pracował przy nitracji w budynku nr 183 znajdującym się w odległości 200 metrów od budynku nr 186. Wpisywał wyniki z prób do książki i wchodził właśnie po schodach na piętro gdy usłyszał wybuch. Momentalnie zrobiło się ciemno. Czuł, że zaczęły się zawalać ściany budynku, w którym jest. Coś uderzyło go w głowę, wskutek uwolnienia gazów z linii produkcyjnej było ciężko oddychać. Gdy szedł w ciemności w stronę wyjścia, wpadł na wylewający się kwas, który oblał mu prawą rękę. W końcu razem z kolegą udało mu się wydostać z zawalającego się budynku.

Na zdjęciu: Budynek nr 187 oddalony o 100 metrów od miejsca wybuchu.

Wacław Gajewski, 38-letni  robotnik, był w tym czasie kilometr dalej, w budynku oddziału 700.  - W czasie wybuchu wysypywałem trotyl do kotła. Siła wybuchu, który nastąpił, rzuciła mnie na barierę. Na wpół przytomny wydostałem się na ganek, gdzie słyszałem silny świst i szum - mówił w czasie przesłuchania. Podszedł do grupki ludzi stojących przed biurem. Ktoś mówił, że to pewnie samolot zrzucił bombę. Gajewski postanowił sprawdzić co się stało. Pobiegł razem z brygadierem tak zwaną drogą betonową i w pewnym momencie wpadł w dół, jak się okazało powstały wskutek uderzenia pokrywy od kotła. Pokrywa jeszcze gorąca  leżała tuż obok godła państwowego zrobionego przy drodze przez pracowników.

Na zdjęciu: Część kotła, która spadła 250 m od miejsca eksplozji.

Gajewski stracił przytomność i został przewieziony do szpitala. - Widziałem tam silnie zakrwawionego mężczyznę z zabandażowaną głową, który mówił: ,,Te skurwysyny samego mnie zostawili, a sami uciekli" - opowiadał później. W szpitalu było kilkadziesiąt poszkodowanych osób, wiele w ciężkim stanie. Obrażenia to głównie rany cięte i szarpane spowodowane przez kawałki betonu i metalu, a także oparzenia.

Na zdjęciu: Element budynku nr 186 znaleziony 550 m dalej.

Jak ustalono później, w budynku nr 186 w momencie eksplozji znajdowało się ponad 85 ton materiałów wybuchowych: 41,8 tony gotowego trotylu (TNT), 19,3 tony di-nitro-toluenu (DNT) oraz 24 tony niedonitrowanego trotylu (3/4 TNT). Po budynku nr 186 pozostał lej o wymiarach 60 na 80 m i głębokości sześciu metrów. Wypełnił się szybko wodą wypływającą z instalacji służącej do chłodzenia. Poważnie uszkodzonych zostało kilkadziesiąt budynków na terenie zakładu. Na osiedlu Kapuściska, oddalonym o około cztery kilometry, powypadały z okien szyby, pospadały ze ścian obrazy, poprzewracały się meble. Łącznie straty wyceniono na 23 mln zł.

Na zdjęciu: Lej wielkości 80 na 60 m, jaki powstał w miejscu eksplozji. Widok z sąsiedniego budynku nr 185.

Już kilka godzin po eksplozji rozpoczęły się pierwsze przesłuchania świadków prowadzone przez oficerów Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Szukano dowodów na potwierdzenie tezy, że był to akt sabotażu. Kilka lat wcześniej w zakładzie znaleziono już ,,sabotażystów" w postaci kadry kierowniczej. Po pokazowym procesie skazano wówczas między innymi na karę śmierci dyrektora zakładu Eugeniusza Smolińskiego - 9 kwietnia 1949 r. wykonano na nim wyrok. Tezę o dywersji mogły potwierdzać zeznania niektórych świadków - jeden z nich dwa dni przed wybuchem widział na ścianie w budynku księgowości wyryty napis ,,2000 obiekt wyleci w powietrze".

Na zdjęciu: Budynek nitracji oddalony o 190 m od miejsca wybuchu.

Szybko jednak taką linię śledztwa zarzucono. Opinie biegłych oraz analiza dokumentów pozyskanych z Wytwórni Chemicznej nr 9 w Łęgnowie wyraźnie wskazywały na inne przyczyny eksplozji. Okazało się, że tak naprawdę zbudowana kilka miesięcy wcześniej druga linia produkcyjna trotylu nie powinna działać. Nie usunięto wszystkich usterek, nie dysponowano wykwalifikowaną kadrą, a nawet odpowiednią dokumentacją techniczną i instrukcjami działania. Przed wybuchem przy trinitracji II linii pracowały 42 osoby, z czego tylko 16 zostało wcześniej przeszkolonych i poddanych egzaminowi. Pozostali zostali skierowani do pracy bez uprzedniego przeszkolenia.

Na zdjęciu: Budynek nr 183 oddalony o 100 m od miejsca eksplozji.

Jeszcze gorzej prezentowała się kadra pracująca na zmianie tego feralnego dnia. Na dwunastu pracowników trzech pracowało w zakładzie krócej niż trzy tygodnie, a sześciu krócej niż 2 miesiące. Kierownikiem zmiany był 22-latek bez żadnego wykształcenia technicznego. Obowiązki starszego aparatowego pełnił 24-letek, który ukończył jedynie 4 klasy szkoły podstawowej. O rok dłużej w szkole uczył się aparatowy, który mając wówczas 29 lat zajmował się szkoleniem młodszych kolegów. Drugim aparatowym był 30-latek, z wykształcenia piekarz, który zanim zajął się produkcją trotylu, pracował w Toruńskiej Fabryce Pierników. W toku śledztwa ustalono, że ,,praktycznie pracował sam, mając zaledwie kilka dni pracy poza sobą na aparacie, nie przechodząc szkolenia i nie orientując się w działaniu nitratora. Toteż nie był on w stanie przeciwdziałać jakimkolwiek zaburzeniom w aparacie".

Na zdjęciu: Budynek nr 181 oddalony o 140 m od miejsca wybuchu.

Ogółem na 260 pracowników zatrudnionych w ,,obiekcie 2000/ II linia", jedynie 40 posiadało odpowiednie przeszkolenie. Dlaczego zatem zdecydowano się powierzyć tak ważną produkcję tak słabo wyszkolonej kadrze? Odpowiedź na to daje w swoich zeznaniach Zdzisław Jakubowski, technik chemiczny kierujący obiektem. - 25 czy też 26 października przyszedł do mnie dyrektor Olszewski i powiedział, że na październik mamy w planie wykonać 300 ton trotylu. Mówiłem, że to jest niemożliwe, gdyż mieliśmy jeszcze szereg technicznych trudności  - mówił śledczym Jakubowski.

Na zdjęciu: Powalone słupy rurociągów.

W przypadku nitratora, który eksplodował 19 listopada 1952 r., dyrekcja otrzymywała sygnały już kilka dni wcześniej, że są z nim jakieś problemy (robotnicy słyszeli dochodzące z niego dziwne stukanie w trakcie pracy).  Nie zdecydowano się jednak na wyłączenie instalacji, gdyż zawaliłoby to plany produkcyjne oczekiwane przez Centralny Zarząd Przemysłu. Dwa tygodnie przed eksplozją w budynku nr 186 dokonywano przeglądu chłodnic. Stwierdzono przy tym, że w sześciu rurach chłodnicy (na 16 ogółem) z rury wodnej przedostaje się woda. Wadliwe rurki wymontowano, ale w ich miejsce nie zainstalowano nowych, bo nie było w zakładzie zapasowych.

Na zdjęciu: Zniszczony magazyn kwasów.

Ostatecznie to właśnie problem z rurkami chłodzenia wskazali biegli jako najbardziej prawdopodobną przyczynę eksplozji. Według nich mogło dojść do przecieku wody do nitratora. Sąd to zdanie podtrzymał, zaznaczył jednak, że przyczyną mogło być także dostanie się do aparatu obcego ciała (np. jakiegoś urwanego elementu), nie można również wykluczyć, ,,że wybuch był dziełem dywersji" - czytamy w wyroku

Na zdjęciu: Zniszczona mieszalnia kwasów.

19 grudnia 1952 r. zwolniono z zakładu dyrektora Wytwórni Chemicznej nr 9 w Łęgnowie, Jerzego Olszewskiego. Stał się on także jednym z oskarżonych w procesie. Obok niego na ławie oskarżonych zasiedli: naczelny inżynier, kierownik wydziału kadr, kierownik trzeciej zmiany, a także naczelny dyrektor i naczelny inżynier  Centralnego Zarządu Przemysłu ,,ERG", oskarżeni o to, że dopuścili do uruchomienia produkcji bez odpowiedniego zadbania o jej bezpieczeństwo.

Na zdjęciu: Krajobraz jak po bombardowaniu.

Po krótkim procesie prowadzonym przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Bydgoszczy, w dniu 21 lutego 1953 r., skazano ich na kary od półtora do trzech lat więzienie. ,,Sąd wziął pod uwagę z jednej strony ich stopień wykształcenia, warunki rodzinne" - czytamy w uzasadnieniu wyroku. Na mocy przepisów o amnestii, wyroki te skrócono o połowę, na poczet kary zaliczono także czas, którzy oskarżeni spędzili w areszcie.

Na zdjęciu: Lecące fragmenty budynku nr 186 wyrąbywały drzewa.

Zniszczenia w Wytwórni Chemicznej były tak duże, że produkcję trotylu zdołano wznowić dopiero po trzech miesiącach. Już pod nowym kierownictwem i z częściowo nową załogą. Bowiem znaczna część osób pracujących w ,,obiekcie 2000" została zwolniona z pracy lub przeniesiona do innych zakładów. W prasie poza oficjalnymi nekrologami części zmarłych nie było żadnych informacji o eksplozji. Akta dotyczące tego zdarzenia utajniono, a pracownikom zakładów zabroniono rozmawiać o tym, co się wydarzyło 19 listopada 1952 r. Eksplozja zaczęła więc obrastać legendą wśród mieszkańców Bydgoszczy.

Na zdjęciu: Zniszczony magazyn oddalony o 400 m od miejsca wybuchu.

Dopiero w sierpniu 1981 r., na fali odwilży spowodowanej przez Solidarność, o sprawie można było publicznie mówić. Przy placu, na którym zbierała się załoga Zakładów Chemicznych, postawiono krzyż oraz tablicę z nazwiskami osób, które zginęły w tej eksplozji, a także w kolejnych wypadkach, jakie miały miejsce w zakładzie.

Nowy krzyż i nowe kamienne tablice stoją teraz przy bramie Zakładów Chemicznych Zachem, przypominając o tym tragicznym zdarzeniu sprzed 60 lat. Łącznie na dwóch tablicach są 53 nazwiska - ostatni śmiertelny wypadek w Zakładach Chemicznych wydarzył się w 2005 r.

Wskutek błędu wykonawcy tablic wyryto błędnie datę wybuchu. Na tablicy widnieje październik, zamiast listopada. Jedno nazwisk zostało później dopisane.

Tekst przygotowałem na podstawie dokumentów z akt bydgoskiej delegatury Instytutu Pamięci Narodowej. Zdjęcia z 1952 r. pochodzą z archiwum IPN.