Tak śluza trapezowa wyglądała kiedyś i dziś. Ależ porównanie

Pierwsze prace studyjne nad projektem nowej Stadtschleuse rozpoczęto w 1879 r. Niemcy zakładali usadowienie śluzy w zakolu Brdy. Miała połączyć dolny odcinek skanalizowanej rzeki z jej górnym biegiem. Dodatkowo w zachodniej części zakola znajdowało się ujście ,,starego'' Kanału Bydgoskiego przy obecnej ul. Grottgera, skierowane pod kątem prostym do dolnego odcinka Brdy. Żeby połączyć oba odcinki, wybrano nietypowy projekt.

Na zdjęciu: plan przebudowy Kanału Bydgoskiego z 1899 r. Przy obecnym przyczółku północnym mostów Solidarności widać projektowaną i niewykonaną śluzę Lage 1. Powyżej wykonana śluza trapezowa i projektowana obecna Śluza Miejska Lage 2.

Prace przy budowie śluzy trwały w latach 1882-1884 i było wyjątkowo skomplikowane. Nową budowlę postanowiono wykonać nie na lądzie, ale w ówczesnym  korycie rzeki. Ulokowaną ja ok. 50 m na północ od północnej głowy starej śluzy zlokalizowanej mniej więcej na wysokości obecnych mostów Solidarności. Właśnie z tej murowano kamiennej śluzy (wcześniej drewnianej - zawaliła się w 1788 r.) niemieccy architekci zamierzali zrezygnować, by usprawnić żeglugę w dolnym odcinku rzeki.

Żeby wybudować śluzę w zakolu rzeki, zniwelowano koryto na jej prawym brzegu na terenie ówczesnej garbarni Bucholtza (obecna Wyższa Szkoła Gospodarki i plac budowy Nordic Haven). Prace rozpoczęły się od odgrodzenia przyszłego placu budowy od strony nurtu rzeki poprzez wbicie w dno, przy pomocy parowych kafarów, drewnianych ścianek szczelnych. Miały długość ok. 11 m. Podobnie wykonuje się je współcześnie. Widać to podczas remontu Śluzy Miejskiej, gdzie nurt rzeki od śluzy odgrodzono poprzez wbicie w dno stalowych ścianek Larsena (na zdjęciu).  Po wypompowaniu wody i wybraniu osadów wylano płytę denną, a następnie zabrano się za budowę ceglanych ścian komory.

Stadtschleuse - nazywana ,,trapezową'' lub ,,workową'' - była na ówczesne czasy konstrukcją nowatorską, wręcz doświadczalną. Klasyczne śluzy były i nadal są budowane w linii prostej, tzn. w jednej linii znajduje się wlot i wylot z komory. Odpowiednio są dwie głowy położone naprzeciw siebie - dolna i górna. Jednostki w czasie śluzowania pokonują odcinek po prostej. W tym przypadku zastosowano nowatorskie rozwiązanie - wrota górne i dolne zbudowano obok siebie w jednej głowie śluzy. Komora miała w rzucie kształt trapezu o długości ramienia wschodniego i zachodniego po 45,5 m. Ściana południowa liczyła 16,2 m, równoległa doń ściana północna - 10,5 m. Głębokość komory wynosiła 6,45 m. Śluza pozwalała pokonać różnicę poziomów, wynoszącą 3,19 m. Charakterystyczna jedna głowa śluzy z podwójną parą drewnianych wrót wspornych z stalowymi okuciami, zlokalizowana była w południowej części. Prawe górne wrota (zachodnie) umieszczone były od strony poszerzonego koryta Brdy. Lewe dolne wrota (wschodnie) umieszczono od strony dolnej wody, czyli od strony kanału śluzowego dolnej Brdy skanalizowanej.

Mechanizm zasuw klap w korytarzach obiegowych obsługiwano ręcznie. Śluzę obsługiwał śluzowy razem z podległymi mu pracownikami. Mimo nowatorskiego rozwiązania, śluzowanie dostarczało wielu problemów i było czasochłonne. Wadą przyjętej konstrukcji była bowiem konieczność wcześniejszego obracania barek, by wpłynęły do śluzy rufą. Jeśli barka chciała płynąć w górę rzeki, wcześniej musiała zostać obrócona. Najbliższym miejscem dość szerokim na taki manewr była Brda poniżej mostu Bernardyńskiego, jeszcze do niedawna przez starych bydgoszczan nazywanym ,,obracanką?. Tak więc barka  holowana była rufą od ,,obracanki'' przez centrum miasta, by wpłynąć przez dolne stanowisko (wschodnie wrota)  do trapezowej komory śluzy.  W tym czasie wrota górnego stanowiska (wrota zachodnie) musiały być zamknięte. Z chwilą wpłynięcia statku do śluzy, zamykano wrota dolne i odpowiednio sterując zasuwami w kanałach obiegowych napełniano komorę wodą. Po napełnieniu śluzy, jednostkę przepychano przy pomocy bosaków i lin w kierunku górnych wrót. Po takich manewrach opuszczała komorę dziobem w kierunku Brdy Górnej. Niezbędne były jeszcze manewry, by obrócić statek w kierunku pierwszej śluzy Kanału Bydgoskiego przy ul. Grottgera.  W przypadku przemieszczania się w przeciwnym kierunku, tj. od Kanału Bydgoskiego w dół Brdy, sytuacja ulegała odwróceniu.

W takiej formie śluza trapezowa funkcjonowała do 1915 r., gdy wyłączono ją z eksploatacji po otwarciu obecnej Śluzy Miejskiej. Zasypano i zamurowano głowę śluzy. Na zewnątrz widoczne były tylko granitowe płyty.

Dopiero w 2014 r. śluzę zrewitalizowano i wyeksponowano w celach edukacyjno-historycznych. Inwestycja została zrealizowana w ramach programu modernizacji Bydgoskiego Węzła Wodnego. Na zdjęciu: miejsce, w które wstawiono wrota.

Dolne stanowisko śluzy trapezowej. Unikatowa fotografia pochodzi z 1905 r., posiada je w swoich zbiorach Archiwum Państwowe w Bydgoszczy. Zdjęcie jest doskonałej jakości, bo negatyw wykonany został na płycie szklanej. Dobrze widoczne są tu dolne wrota wschodnie śluzy i - zaraz po lewej - górne wrota wsporne. Wrota w dolnej głowie są ułożone w jednej linii. Wybudowano również groblę która oddzielała wody Górnej Brdy od jej dolnego odcinak. Po prawej widać oryginalną balustradę, która w sposób nieodpowiedzialny została rozebrana w 2013 r. Śluzę oświetlały lampy gazowe. Pomiędzy wrotami do zdjęcia pozuje prawdopodobnie śluzowy.

Początek XX w., prawdopodobnie ok. 1905 r. Unikatowy kadr śluzy trapezowej wykonany z dachu kamienicy przy obecnej ul. Marcinkowskiego 1. Widok w kierunku południowym. Po prawej stronie zakole Górnej Brdy. Wgłębi po prawej widać wlot Młynówki.  Ujście Kanału Bydgoskiego ze śluzą przy ul. Grottgera znajduje się po prawej stronie (nie widać go w kadrze). Pomiędzy górną a dolną wodą znajdował się dom śluzowego wybudowany na grobli. Grobla właściwie jest wyspą,  bo od południowej strony odcięto dojście przez jaz ulgowy, nad którym przerzucono most. Dom śluzowego wykonany jest z czerwonej licowanej cegły. Dach o konstrukcji dwuspadowej kryty płaską dachówką ze zdobieniami drewnianymi od szczytów budynku.  Wokół śluzy liczne nasadzenia. W głębi nowo oddany do użytku most  Brdzie w ciągu Wilhelmstrasse (obecna ul. Focha). Wzniesiono go w latach 1885-1890 w miejscu dawnego mostu przy pierwotnej, drewnianej śluzie ,,miejskiej''.

Rewelacyjną pracę wykonał użytkownik Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków ,,Bunkier'' o nicku Bydziak 1958. Porównał dwa kadry - ten sprzed 110 lat i współczesny. Ten drugi wykonał z tej samej wysokości, z tej samej perspektywy kamienicy przy ul. Marcinkowskiego. Oba zdjęcia nałożył na siebie. Efekt jest znakomity! Na horyzoncie wieża ciśnień. Na środkowym planie widać doskonale, gdzie znajdował się dom śluzowego. Widać też dokładnie, jak zmieniło się koryto Brdy na przestrzeni ponad wieku.