Bydgoska odwrotność przekopu. Zasypali stary kanał, bo zwiększał się ruch samochodowy

Z dzisiejszej perspektywy podjęcie decyzji o zasypaniu części Starego Kanału wydaje się niedorzeczne. Jak to możliwe, że zasypano kanał i rozebrano dwie śluzy, skazując pozostałe trzy na powolne zdewastowanie? Przecież niedawno miasto rewitalizowało fragment kanału, a w latach 90. pieczołowicie odnowiono zniszczone trzy śluzy. Żeby to zrozumieć, cofnijmy się w czasie i spójrzmy na układ dróg wodnych w zachodniej części Bydgoszczy.

Kanał Bydgoski uroczyście otwarto 9 czerwca 1774 r. Miał długość 26 km i 77 metrów, jego ujście znajdowało się przy obecnej ul. Grottgera, tuż za śluzą nr 2. W takiej formie był użytkowany na całej długości do 1915 r., do czasu gdy Niemcy postanowili go skrócić i zmienić jego ujście. Nowo wybudowany odcinek połączył Kanał Bydgoski poprzez nowoczesne i większe śluzy ,,Czyżkówko'' i ,,Okole''. Tym sposobem skrócono nie tylko odcinek kanału, ale przede wszystkim czasochłonne śluzowanie w przestarzałych pięciu śluzach, zastępując je dwoma większymi  i nowocześniejszymi obiektami. Od tego czasu ,,stary'' kanał w ciągu obecnych ul. Nakielskiej i Focha stał się zapasową drogą wodną, miejscem rekreacji i wypoczynku. Nowa droga została potocznie nazywana ,,nowym kanałem''.

Na zdjęciu: Budynek Technikum Mechanicznego. W miejscu kanału znajduje się teraz rondo Grunwaldzkie. Lata 20. XX w.

Nieużytkowany odcinek kanału z pięcioma śluzami od ul. Bronikowskiego do Grottgera stał się ulubionym miejscem spacerów. Sprzyjały temu alejki i nasadzone drzewa, które z czasem stworzyły planty dając cień w upalne dni. W okolicznych restauracjach można było wypić kawę, zjeść obiad i posłuchać muzyki na żywo, patrząc na wodę.

Na zdjęciu: Okolice śluzy nr 3 Starego Kanału Bydgoskiego. Budynki na pierwszym i drugim planie (z charakterystyczną wieżą) zachowały się do dzisiaj przy ul. Nakielskiej. Widoczny tramwaj między drzewami jeździ prawie w tym samym miejscu. Charakterystyczne granitowe słupki połączone metalowymi balustradami umieszczone były wzdłuż kanału. Oddzielały chodnik od wody. Przy południowym brzegu przycumowane tratwy. Na tratwach schronienie dla flisaka w formie drewnianego szałasu  krytego słomą

Po II wojnie światowej spacerowe planty wzdłuż nieużytkowanego kanału straciły na znaczeniu. Powodem był zapaść finansowa, niesprzyjający klimat społeczno-gospodarczy i postępująca chaotycznie urbanizacja. Dodatkowo ten odcinek stał się miejscem opuszczonym  i zapomnianym. Mieszkańcy wspominali, że spacery w letnie dni były uciążliwe z powodu wydobywającego się fetoru z wody. Był to efekt zaśmiecania zbiornika, braku bagrowania i niekontrolowanego zrzutu ścieków komunalnych. Pozostawione bez należytej opieki i konserwacji śluzy popadały w ruinę. Nikomu do głowy nie przyszło, że należy traktować je jako zabytek. Ten zabytek wybudowali przecież znienawidzeni Niemcy.

Na zdjęciu: Most Władysława IV Wazy. W jego miejscu znajdują się teraz przystanki tramwajowe przy rondzie Grunwaldzkim. O starych czasach przypomina rozłożysty dąb, który nie został ścięty.

Problemem początku lat 70. stał się zwiększający ruch samochodowy w ciągu obecnej ul. Focha. Jak wynika z analiz Komisji Komunikacji Miejskiej Rady Narodowej w Bydgoszczy w latach 1971-1975 miało nastąpić ,,pogłębienie się problemów poprzez wzrost zjawiska korków ulicznych''. Natężenie ruchu miało wzrosnąć w ciągu pięciolatki o ok. 100 proc. Przedstawiono obliczenia dla ulicy Grunwaldzkiej, gdzie co godzinę przejeżdżało około 400-800 pojazdów. Rozwiązania szukano w budowie Węzła Grunwaldzkiego, poszerzeniu obecnej ul. Focha i zmianie trasy linii tramwajowej. Na przeszkodzie stanął kanał i wąski most kamienny Władysława IV Wazy. Już w listopadzie 1970 r. zapowiedziano osuszanie, wycinkę 300 drzew od ul. Grottgera do Wrocławskiej. Zasypanie kanału wydawało się najprostszym rozwiązaniem. Pozostawał problem ujścia wody, który rozwiązano budując podziemny kolektor. Poprowadzono nim wodę płynącą przez Stary Kanał.

Na zdjęciu: Układanie kolektora w ciągu obecnej ul. Focha. Widok w kierunku wschodnim. Kolektorem płynie woda z Starego Kanału, która ma ujście do Młynówki przy ul. Grottgera. Po lewej stronie budynek z skośnym dachem zachował się do dzisiaj. W głębi za nim po lewej stronie współcześnie znajduje się Multikino.

Prace przy zasypywaniu Starego Kanału. Po lewej stronie, w miejscu gdzie teraz stoi McDonald's i stacja paliw Shell, jest widoczny budynek Fabryki Rowerów i Motocykli Tornedo przy ul. Świętej Trójcy 34. Fabryka Emila Stadie została założona w 1898 r. Produkowała rocznie ok. 200 rowerów, 5-10 motocykli i nawet kilka samochodów. Zatrudniała 60-70 pracowników. W głębi rozebrany most Władysława IV.

W latach 80. powróciła sprawa przyszłości Starego Kanału Bydgoskiego. Zwrócono uwagę na walory przyrodnicze, mikroklimat, dostrzeżono wiele gatunków ginących drzew nad nieczynnym kanałem. Na przeszkodzie w rewitalizacji stanął kryzys gospodarczy. Kolejny raz zabrakło środków w budżecie miasta. Na realizację planu odnowienia śluz trzeba było czekać do lat 90. W latach 1992-93 przedsiębiorstwo Hydro-Kor odnowiło IV i V śluzę. Oczyszczono również koryto i umocniono brzegi.

Dziś próżno szukać w terenie zasypanych dwóch  śluz. Nie ma po nich najmniejszego śladu. Pozbawione drewnianych wrót i stalowych mechanizmów tkwią pod ziemią od 43 lat. Codziennie obok nich przejeżdżają tysiące samochodów. Fragment jednej z niej ukazał się kilka lat temu. Śluza nr 3 znajduje się dosłownie kilkanaście metrów od Centrum Handlowego Rondo. Jest zasypana pod trawnikiem około sześć metrów na północ od południowej jezdni ul. Nakielskiej. Kierowcy jadący samochodami w kierunku centrum, stojąc  w korku przed światłami mają śluzę po lewej ręce. Zachowało się unikatowe zdjęcia z 1952 r. Dwie panie pozowały fotografowi stojąc na dolnych wrotach śluzy. Za nimi widać górne wrota i kamienicę, która zachowała się do dzisiaj.

Śluzę nr 2 można było zobaczyć, a właściwie jej fragment, pod koniec 2010 r. gdy rozpoczęto budowę trakcji tramwajowej do dworca PKP. Część prac obejmowała modernizację ul. Focha na wysokości Grottgera, w miejscu, gdzie dziś znajduje się zasypana śluza. Po zerwaniu asfaltu po północnej stronie jezdni ukazał się fragment muru ceglanego. To północna głowa górnych wrót śluzy zasypana na początku lat 70.

Widoczna na zdjęciu ceglana głowa pozbawiona jest granitowych cokołów. Reszta tkwi nadal w ziemi. Dzisiaj po śluzie jeżdżą samochodu, a pasażerowie stoją na niej czekając na przystanku na tramwaj. Próby jej umiejscowienia w terenie podjął się na Forum Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków ,,Bunkier'' pasjonat historii o nicku Bydziak 1958. Porównał stare zdjęcia śluzy, zdjęcia wykonane w czasie remontu nawierzchni z współczesnością.

Kolejne porównanie, tym razem autorstwa Franciszka Manikowskiego. U góry widok na śluzę nr 2 przy ul. Grottgera, na dole - tak to miejsce wygląda współcześnie.

Franiszek Manikowski pokusił się także o porównanie miejsca, w którym stał most Władysława IV Wazy z obecnym widokiem tego miejsca. Oto efekt jego pracy (warto zwrócić uwagę, ze cień od wieży pada w tym samym miejscu): W materiale wykorzystałem: Tomasz Izajasz, Powrót nad Stary Kanał, Muzeum Kanału Bydgoskiego im. Sebastiana Malinowskiego; Ilustrowany Kurier Polski z dnia 17 stycznia 1971 r. Zdjęcia: Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Kazan41, Bydziak1958, Krajan i archiwum autora.