Ofiary i kaci. Tajemnica zbrodni w bydgoskiej Dolinie Śmierci

Tragedia zaczęła się od listy - Sonderfahndungsbuch - bo skrupulatni Niemcy zawczasu spisali nazwiska tysięcy Polaków, których uznali za niebezpiecznych. Znaleźli się na niej także bydgoszczanie zamordowani w Dolinie Śmierci (na zdjęciu - ekshumowane ofiary zbrodni). Kto użył jako pierwszy tej nazwy - nie wiadomo.

Niemal od razu po wkroczeniu do Bydgoszczy Niemcy rozpoczęli rozpoczęli poszukiwania i aresztowania ludzi z listy. Robili to członkowie Einsatzgruppen - specjalnych oddziałów przeznaczonych do akcji pacyfikacyjnych i eksterminacji. Było ich sześć - Bydgoszcz znalazła się na trasie Einsatzgruppe IV. Tworzyli je członkowie SS.

Sturmbannfuhrer SS, Helmut Bischoff (na zdjęciach) był dowódcą Einsatzkommando 1 - to jednostki wyznaczone do zadań specjalnych. Przed wybuchem wojny pracował w Gestapo. Od sierpnia 1939 przeniesiony do Einsatzkommando, z którym dopuścił się zbrodni w Bydgoszczy. Po 1945 roku przebywał przez 10 lat w radzieckim obozie jenieckim. Jednym z jego kompanów był Jakob Loelgen - szef podgrupy Einsatzkommando 16.

Pierwsze aresztowania, na początku września - to dzieło tychże specjalnych grup. Najbardziej znane i często publikowane są zdjęcia z łapanki na ul. Parkowej, gdzie podczas obławy aresztowano 14 osób, wszystkie rozstrzelano.

Gruppenfuhrer SS - komendant policji porządkowej. Zlecał łapanki na ulicach Bydgoszczy we wrześniu 1939 roku i rozstrzeliwanie zakładników.

Ostatni komendant bydgoskiego Selbstschutzu, sturmbannfuhrer SS. Przed nim szefami tej formacji byli Joseph Meier oraz I. Meyer.

Szybko członków SS z Einsatzgruppen wsparł Selbstschutz (Samoobrona) złożony z mieszkających na polskiej ziemi Niemców. W końcowym okresie istnienia, w grudniu 1939 roku, okręg Selbstschutz-Prusy Zachodnie liczył niemal 40 tys. członków. Bydgoszcz była częścią tego okręgu.

Szefem całego Selbstschutzu w Prusach Zachodnich został Ludolf von Alvensleben. Założył swoją centralę w Bydgoszczy. Zamieszkał w willi przy ul. Wyspiańskiego. . - Gdy znajdował się na ulicy, zaczepiał przechodniów. Gdy przekonał się, że ma do czynienia z Polakami - bił ich w twarz - wspomina Teodor Kociński, mieszkający w pobliżu

Ludolf von Alvensleben był pierwszym adiutantem i przyjacielem Heinricha Himmlera (w środku). W czasie wojny był m.in. dowódcą SS i policji na Ukrainie. Nigdy nie został ukarany. Po II wojnie krótko przebywał w obozie jenieckim. Uciekł do Argentyny. Zmarł tam w 1970 roku.

Siedziba Selbstchutzu w Bydgoszczy znajdowała się w willi Blumwego, obecnie mieści się w niej Radio PiK. Znajdowały się w niej także pamiątki niemieckiego "triumfu".

Po wrześniowych łapankach i terrorze Niemcy przystąpili do zaplanowanej eksterminacji bydgoszczan uznanych za niebezpiecznych. Wyszukali odpowiednie miejsce. To wąska i kręta dolina, leżąca między drugim i trzecim wzniesieniem Wzgórz Miedzyńskich, w pobliżu Fordonu była na tyle miejscem odosobnionym, że uznano ją za odpowiednie do masowych mordów. 7 i 8 października 1939 roku 30-40 członków Arbeitsdienst wykopało tam rowy o szerokości 3 metrów i głębokości 2,5 m.

Pierwsze ofiary zostały zabite w tym miejscu 10 października, ostatnie zginęły 26 listopada.

Dzień później,w czasie podróży do Gdańska, spalił się samochód von Alvenslebena a razem z nim wszystkie dokumenty z zapiskami o zamordowanych w Dolinie Śmierci. Akta Selbstschutzu zginęły na zawsze. Nie byłoby może i śladu po zbrodni, gdyby nie tzw. Album Chwały Selbstschutzu ze zdjęciami z rozstrzeliwania Polaków, który został odnaleziony po wojnie.

Von Alvensleben został odznaczony przez Alberta Forstera, gauleitera NSDAP, tzw. Krzyżem Gdańska "za zasługi w budowaniu narodowosocjalistycznej partii".

W trakcie ekshumacji w 1947 roku odnaleziono w Dolinie Śmierci 309 ofiar. Dwa lata wcześniej odbyła się "nieoficjalna" ekshumacja. Według relacji świadków zawartych w książce Krzysztofa Drozdowskiego wtedy odkopano ok. 50 ciał. Na pomniku w Dolinie Śmierci podawana jest liczba 1200 zabitych, ale to tylko przypuszczenia. Dokładna liczba jest obecnie nieznana.

W trakcie ekshumacji bydgoszczanie poszukujący zaginionych bliskich dokonywali identyfikacji ciał. Spośród 309 odnalezionych rozpoznano wówczas 40 zabitych osób.

Wśród rozpoznanych znaleźli się nauczyciele, bracia Florian i Leon Kajowie. Pierwszy z nich pracował w szkole podstawowej na ul. Leszczyńskiego, na Szwederowie. Drugi - uczył w szkole na Okolu. Zostali uroczyście pochowani 10 maja 1947 roku.

Kierownik szkoły w Wiągu koło Świecia, mieszkał w Bydgoszczy od 1936 roku - jego zdjęcia z Doliny Śmierci przed rozstrzelaniem jest jednym z najczęściej publikowanych świadectw zbrodni. Aresztowany i więziony w koszarach artyleryjskich. Rozstrzelany 1 listopada 1939.

Kolejny z bydgoskich nauczycieli - aresztowany 15 października i więziony w koszarach artyleryjskich przy Gdańskiej. Zabity w Dolinie Śmierci 1 listopada.

Uroczysty pogrzeb ekshumowanych w 1947 roku ofiar odbył się 10 maja 1947 roku. Dzień wcześniej trumny ze szczątkami ofiar zostały przewiezione na Stary Rynek. 10 maja odbyła się ceremonia pogrzebowa. Kondukt przejechał na Cmentarz Bohaterów na Wzgórzu Wolności.