Historia jednej kamienicy i skandalistki, wykończonej windą

Kamienica przy Gdańskiej 30, na skrzyżowaniu z ul. Krasińskiego powstała według projektu bydgoskiego architekta - Józefa Święcickiego. Specjalnie dla fotografa - Oskara Ewalda. Była gotowa w 1896 r. W elewacji zastosował głównie dekorację neobarokową.

ŁUKASZ ANTCZAK

To, co kamienicę wyróżnia, to nadbudowane atelier fotograficzne nakryte przeszklonym dachem. Zakład zajmował ogromną powierzchnię w kamienicy: część parteru i dwa ostatnie piętra.

mat. Katarzyny Gębarowskiej

Władysława Spiżewska kupiła ten zakład w 1919 r., po śmierci Ewalda. Kim była?

Władysława Spiżewska, z domu Margraf. Działała jako zawodowa fotografka co najmniej dziesięć lat. Urodziła się w Starym Dworze w 1879 r. Jej ojciec był kandydatem na sejm pruski w 1875 r. A jej biografię - wyciągnęła na światło dzienne Katarzyna Gębarowska, prezeska Fundacji Farbiarnia pisze pracę doktorską o bydgoskich fotografkach, z początku XX wieku. -  Pierwszą wzmiankę o jej fotografiach znalazłam z ok. 1917 r. Na dużym, kartonikowym zdjęciu o wymiarach 10,5 na 16 cm z zakładu fotograficznego E. Johann Ball, jest podpisana jako właścicielka zakładu - opowiada Gębarowska. - Mieścił się pod numerem 29. Dawniej Elisabetstrasse 13/14. Zakład działał w latach 1914-1917, w specjalnie na ten cel zbudowanym atelier fotograficznym. Z oszkloną częścią pracowni skierowaną na północ, wspartym na żelaznych słupach dachu, co miało zapewnić dobre oświetlenie, nawet w pochmurny zimowy dzień.

Spiżewska atelier fotograficzne przy ul. Gdańskiej 154 (dziś kamienica numer 30) w 1919 r. kupiła od spadkobierców Oskara Ewalda. Mieściło się na ostatnim piętrze w gmachu wybudowanym w 1895 r. na zlecenie fotografa. Miała tu ciemnię, przebieralnię dla klientów. Woziła ich na trzecie piętro winda.

Co fotografowała? - Portrety, a w tle charakterystyczny ekran pejzaż. Fotografowała zarówno kobiety jak i mężczyzn, dzieci, pary młode, żołnierzy.

W 1922 roku Spiżewska wzięła ślub. - Miała 43 lata, była rozwiedziona i popełniła w pewnym sensie mezalians. Wyszła za swojego ucznia - Józefa Popka. O 17 lat młodszego, niższego stanem syna mleczarza, który z matką i licznym rodzeństwem mieszkał w ubogiej kwaterze przy ul. Mazowieckiej. Z dokumentów z egzaminu czeladniczego Popka wynika, że już dwa miesiące przed ślubem podawał ul. Gdańską 154 jako swój adres zamieszkania.

Być może właśnie z tego powodu wynikały jej kłopoty prawne. - Znalazłam jej list do "Dziennika Bydgoskiego". Skarży się, że jest poddawana szykanom ze strony nowych właścicieli kamienicy, którzy chcą jej wypowiedzieć umowę najmu - opowiada Gębarowska. - W końcu wymyślono sposób, aby się jej ostatecznie pozbyć. Służby uznały, że dźwig w kamienicy "wymaga gruntownej reparacji" i opieczętowały go. Początkowo Spiżewska nie dawała za wygraną, z czasem zaczęła tracić klientów przez nieczynną windę. I postanowiła zamknąć interes w 1924 r., wyrejestrowała firmę. Od tamtego dnia nie trafiłam na ślad jej działalności, ani jej męża. Po wyprowadzce atelier stało puste przez dekadę. Dźwig nie został naprawiony, zdemontowano go w 1936 r. Właścicielka kamienicy przebudowała atelier na mieszkanie.

Katarzyna Gębarowska: - Pierwsze bydgoskie fotografki najczęściej były pannami, wdowami, rozwódkami - opowiada. - To zbiór kobiet samodzielnych. Czasem z wyboru, czasem z konieczności. Fotografia była dla nich źródłem utrzymania. Można powiedzieć, że to w pewnym sensie zawód emancypacyjny.

Jak żyły?

- Trudno generalizować: pochodziły z różnych środowisk, kształciły się w różnych warunkach. Jedne uważały się za artystki, inne za rzemieślniczki i należały do cechów. Niektóre zakłady odziedziczyły, inne otworzyły za własne pieniądze. Łączy je fakt, że nie robiły zdjęć w plenerze. Żadna z bydgoszczanek nie weszła do kanonu. Ale ich historii dotąd nikt nie badał. Czas ten kanon napisać na nowo.

Ile ich było?

- Pełnej liczby nie znam. Ale w 1937 r., na pierwszym zebraniu Cechu Fotografów w Bydgoszczy, stawiają się cztery kobiety, które prowadzą własne zakłady fotograficzne. Z książki adresowej wynika, że było ich sześć.

Wśród nich Jadwiga Szopieraj, która prowadziła przez kilkadziesiąt lat zakład przy ul. Świętojańskiej 8, Joanna Czajkowska, która otworzyła zakład przy Farnej 4 później, na przełomie 1937 i 1938 r, czy Ludwika Trzaskowska, która zaczęła pracować w Bydgoszczy przed wojną, w 1936 r., w studio przy placu Wolności.

Z inicjatywy Gębarowskiej i badaczek historii architektury z Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy - na elewacji kamienicy zawisła tablica dokumuentująca jej historię. Poniżej pełny tekst:

"Kamienica powstała w latach 1895-1896 na zlecenie fotografa Oskara Ewalda. Autorem projektu był znany bydgoski architekt Józef Święcicki. Jej korpus o neobarokowym kostiumie stylowym zwieńczyło nadbudowane ponad gzymsem koronującym atelier fotograficzne nakryte przeszklonym dachem. Atelier było zbudowane zgodnie z wymogami i modą XIX wiecznych zakładów fotograficznych z altaną fotograficzną skierowaną na północ. Zakład fotografa zajmował część parteru i dwa ostatnie pietra kamienicy, a do pracowni klienci wjeżdżali windą. W 1919 roku, po śmierci Oskara Ewalda, zakład wraz z wyposażeniem kupiła Władysława Spiżewska, pierwsza bydgoszczanka polskiego pochodzenia, zajmująca się zawodowo fotografią".